Uo‘K: 821. 21-3 kbk: 82. 3(5Hin) k-19 Kalila va Dimna

MAYMUN VA TOSHBAQA BOBI
Roja brahmanga dedi: 
– Dushmanning hiylasidan va raqibining fit-
na-fasodidan ehtiyot bo‘lishlik haqidagi hikoyani 
eshitdim. Endi iltimos qilardim, mumkin bo‘lsa, 
shunday bir hikoya so‘zlab bersangki, unda birov 
bir narsani qo‘lga kiritmoq uchun harakat qil-
sa-yu, lekin maqsadga yetgandan ke yin beg‘amlik 
qilib uni qo‘ldan berib qo‘ygan bo‘lsa.
Brahman dedi: 
– Bir narsani qo‘lga kiritmoq uni saqlamoqdan 
osondir, chunki qimmatli, nafis va nodir narsalar 
ba’zan baxtli tasodif tufayli hech bir mehnatsiz 
qo‘lga kirib qoladi, lekin miyani ishlatmasang, uni 
saqlamoq juda qiyindir. Masalan, bir toshbaqa 
mehnat sarf qilmasdan mehribon va fidokor bir 
maymunga oshna bo‘lib qoldi-yu, lekin aqlsizligi 
va nodonligi tufayli undan ayrilib, pushaymon 
bo‘ldi.
Roja so‘radi:
– Qanday qilib?
Hikoyat
Brahman dedi: 
– Bir orolda maymunlar ko‘p edi. Ularning Kor-
don nomli bir podshohlari bor bo‘lib, siyosat va 
rayosat bobida tengi yo‘q, odil va aqli komil edi. 
Umrning bahori o‘tib, qarilik uni iskanjasiga ola 
boshladi. Ko‘zining nuri, belining quvvati ketib, 
unga zaiflik yuzlandi... Bu zamon uning qarin-
doshlari ichida baxt yulduzi yonib, peshanasida 

---

233
saodat nuri porlagan, sarkardalik va shohlik 
mansabiga loyiq bo‘lgan bir yosh maymun taxtiga 
da’vogar bo‘ldi. Qarib, kuch-quvvatdan qolgan 
shohni taxtdan tushirib, mamlakatning jilovini 
unga berdilar.
Bechora qari maymun qayg‘u-hasratga to‘lib-
toshib yo‘lga ravona bo‘ldi, yura-yura bir dengiz 
qirg‘og‘idagi qalin o‘rmonga keldi. U yerda bir 
anjir daraxtini topib oldi-yu, uning mevalarini 
yeb, kun kechira boshladi. Bir kuni maymun 
anjir daraxtining ustida o‘tirib, uning mevalarini 
maza qilib yeyayotganida, bir anjir suvga tushib 
ketdi. Anjirning shopillab suvga tushgan ovozi 
maymunga juda yoqib tushdi. Maymun dam-ba-
dam suvga anjir tashlar va bundan katta zavq olar 
edi. O‘sha suvda bir toshbaqa yashar edi, suvga 
tushgan anjirlarni ishtaha bilan yer va: «Maymun 
bularni atayin men uchun tashlamoqda, tanish 
bo‘lmagani holda menga shuncha mehribonlik 
ko‘rsatmoqda, do‘stlashsam menga nimalar qili-
shi mumkin», – deb o‘ylar edi. Maymunning yax-
shiligini qaytarish orzusida toshbaqa qirg‘oqqa 
chiqib, u bilan salomlashdi. Ular suhbatlashib 
o‘tirib, bir-birlariga mehribon do‘st bo‘lib qoldi-
lar, go‘yo ikki tanda bir jon va bir ko‘krakda ikki 
yurak kabi...
Maymun o‘z mamlakati va davlati qo‘ldan ket-
ganligini so‘zlab berdi. Toshbaqa uning gapiga 
mahliyo bo‘lib, o‘z uyi va oilasiga qaytishni unutib 
qo‘ydi. Toshbaqaning xotini uning uzoq muddat 
yo‘q bo‘lib ketganidan xavotirlanib, nima qilishini 
bilmay qo‘shnisiga hasrat qildi.

---

234
Qo‘shnisi dedi: 
– Xafa bo‘lma, uning qayerda ekanligini senga 
aytib berishim mumkin.
Toshbaqaning xotini dedi: 
– Egachi, tezroq ayting, u qayerda?
Qo‘shnisi dedi:
– Men eshitdimki, ering bir maymun bilan 
do‘stlashib, unga maftun bo‘libdi, uning vaslini 
sening hijroningdan ustun tutib, sening firoqing 
olovini uning visoli suvi bilan o‘chirib yuribdi. 
Endi g‘am chekishning foydasi yo‘q. Bir tadbir 
ko‘rish kerakki, ering uyga qaytsin.
Ular ikkalasi bir bo‘lib maslahatlasha boshladi-
lar. Oxirida maymunni o‘ldirishdan boshqa chora 
yo‘q, degan qarorga keldilar. Toshbaqaning xoti-
ni o‘zini kasalga solib, qo‘shnisidan eriga xabar 
yubordi. Toshbaqa xotinining kasal bo‘lganini 
eshitgach, maymundan uyiga borib kelish uchun 
ijozat so‘radi va yo‘lga tushdi.
Uyiga kelib qarasa, xotini ko‘rpa-yostiq qilib 
yotibdi. Uning atrofida parvona bo‘lib hol-ahvol 
so‘radi, lekin xotini bir so‘z aytmadi.
Toshbaqa xotinining xastaligi va nima uchun 
gapirmasligi sababini qo‘shnisidan so‘radi.
Qo‘shnisi javob berdi: 
– Bemorning dardi og‘ir bo‘lib, sog‘ayishdan 
umidi uzilgan bo‘lsa, qanday qilib gapira olsin.
Toshbaqa dedi: 
– Uning dardining davosi nima ekan? Agar bu 
yerlarda bo‘lmasa, boshqa joylardan axtaray, 
do‘stlardan iltimos qilay, dushmanlarga yolvoray.
Qo‘shnisi dedi: 

---

235
– Bu biz xotinlarga xos kasallikdirki, uni may-
munning yuragidan boshqa hech narsa bilan 
muolaja etib bo‘lmaydi.
Toshbaqa dedi: 
– Maymun yuragini qayerdan topsam bo‘larkin?
U g‘amga botdi. O‘ylab-o‘ylab hech bir chora 
topa olmagach, do‘sti maymun yodiga tushib, 
o‘z-o‘ziga dedi: «Agar oramizda bo‘lgan do‘stlik 
va sadoqatga qaramay unga xiyonat qilsam, bu 
nomardlik va insofsizlik bo‘ladi; agar ahdga vafo 
qilaman desam, uyimning tayanchi, hayotimning 
bezagi, farzandlarimning panohi bo‘lgan xotinim-
dan ajralib qolaman».
Anchagina vaqt bu haqda o‘ylab iztirob chek-
di, shubha va taraddud ichida qolib, nihoyat, 
xotinining ishqi g‘alaba qildi. Shunday qilib, u 
vafodorlikdan voz kechish qaroriga keldi... Lekin 
yaxshi bilardiki, maymun ni bu yerga keltirma-
guncha maqsadiga erisha olmaydi. Shular haqida 
o‘ylab-o‘ylab maymunning huzuriga bordi. Ayriliq 
vaqtlarida muhabbati yanada kuchayib ketgan 
maymun toshbaqani zo‘r quvonch bilan kutib oldi 
va uning kasal xotinining ahvoli, bolalari ning, 
qavm-qarindoshlarining sog‘liq-salomatliklari 
haqida so‘rab-surishtirdi.
Toshbaqa dedi: 
– Sening firoqing o‘ti shunday yondirdiki, 
ularni ko‘rishdan biron ham lazzat ololmadim. 
Yolg‘izliging esimga tushganda tinchligim buzilib, 
dunyo ko‘zimga qorong‘i bo‘lib ko‘rinardi. Mana 
endi yoningga keldim. Marhamat qilib, mening 
uyimga borsang, farzandlarimni ko‘rib, xotinimni 

---

236
sevintirsang, qavm-qarindoshlarim, do‘st-osh-
nolarim oldida boshim osmonga yetardi. Ular 
tayyorlab qo‘ygan ovqatlarini oldingga qo‘yib, o‘z 
mehmondo‘stlik burchlarini bajaradilar. Shu bi-
lan yaxshiliklaringni biroz bo‘lsa ham, qaytargan 
bo‘lar edim.
Maymun dedi: 
– Qo‘y, bu haqda o‘ylab, ko‘p aziyat chekma. 
Sen do‘stlik va ahd-vafoda meni o‘zingdan ustun 
qo‘yma, chunki oramizdagi do‘stlik ipini boshlab 
sen mustah kamlading. Endi men o‘z ko‘nglimning 
xoqoni man. Baxt-saodat ichida yashamoqda-
man. Agar bu ozodlik va rohat shamoli mening 
dimog‘imga avval yetganida edi, bunday tinch, 
baxtli yashashning shunday shirin ekanligini av-
valroq bilsaydim, foydasi oz, g‘ami ko‘p hukmdor-
likdan allaqachon voz kechgan bo‘lardim. Lekin 
shu bilan birga men vatandan, qavm-qarindosh, 
do‘st-oshnolarimdan uzoqqa tushgan bir bechora 
maxluqman. Men shunday ayriliq azobida mahv 
bo‘lib ketayotga nimda sen menga do‘stlik qo‘lini 
uzatding. Saxovat ahli nazarida do‘stlik g‘oyat 
bebaho narsadir. Haqiqiy do‘stlik beg‘araz bo‘lur. 
Ot va eshak birga xashak yesalar ham, oralarida 
do‘stlik paydo bo‘lmaydi. Ammo haqiqiy do‘stlar-
ning biri mashriqda, boshqasi mag‘ribda bo‘lsa 
ham, baribir, bir-birlarini eslab va shundan tasalli 
topib yashayveradilar...
Dengiz safariga chiqqan odam o‘ziga hamroh 
axtaradi, lekin do‘stlari bunday safarga borishga 
rozi bo‘lmasalar, buni dushmanlik deb hisobla-
maslik kerak. Sen menga oilangni borib ko‘rishni 

---

237
taklif qilyapsan, mayli, qabul qilay, lekin mening 
daryodan o‘ta olmasligimni bilasanmi?
Toshbaqa dedi: 
– Xotiring jam bo‘lsin, seni o‘z orqamda ko‘ta-
rib, manzilimga olib boraman. U yerda rohat va 
farog‘atda yashaysan.
Xullas, toshbaqa turgan joyini shu qadar maq-
tadiki, nihoyat, maymun borishga rozilik berdi va 
o‘z muqad darotini unga topshirdi. Toshbaqa uni 
o‘z orqasiga mindirib, uyi tomon ravona bo‘ldi. Su-
vning o‘rtasiga yetganda o‘ylab qoldi va o‘z-o‘ziga 
dedi: «Olimlar vafosizlik va xiyonat, ayniqsa, e’ti-
borsiz xotinlar uchun qilingan xiyonat eng katta 
gunohdir, deydilar. Ulug‘larning yana shunday 
gapi bor: «Oltinning sofligini o‘tda, hayvonning 
kuchini og‘ir yuk ortilganda, insonning to‘g‘rili-
gini omonatga xiyonat etmasligida bilsa bo‘ladi». 
Har holda donolar xotinlarning makr-hiylalariga 
aldanmaslikni maslahat ko‘radi».
U shunday bir-biriga zid muhokamalar yuritib, 
suv ning o‘rtasida to‘xtab qoldi... Uning taraddudga 
tush ganligini va qandaydir jiddiy bir narsa haqida 
o‘yla yotganini sezgan maymun shubhalanib tosh-
baqadan so‘radi: 
– Nima bo‘ldi, nima uchun fikr daryosiga 
g‘arq bo‘l ding, balki meni ko‘tarish senga og‘irlik 
qilayotgandir?
Toshbaqa dedi: 
– Sen nimaga asoslanib bunday savol ber-
yapsan? Yo men biror harakatim bilan buni osh-
kor qilib qo‘ydimmi?
Maymun dedi: 

---

238
– Men ko‘rib turibman: sen vijdon azobini 
chekmoq dasan, o‘z nafsing bilan kurashmoq-
dasan, taraddud va iztirob o‘tida yonmoqdasan.
Toshbaqa dedi: 
– To‘g‘ri aytasan. Sen birinchi marta biznikiga 
ketyapsan, xotinim esa kasal, uylar ostin-ustin 
bo‘lib yotgandir. Ko‘nglim istaganidek seni yaxshi 
qabul eta olmasam, mehmondorchilikni joyiga 
qo‘ya olmasam, hammaning oldida rasvo bo‘laman 
deb qo‘rqayotirman.
Maymun dedi: 
– Sening nomusli va to‘g‘ri bo‘lganliging, meni 
dildan do‘st hisoblab yaxshi niyat bilan uyingga 
olib borayot ganing ma’lum. O‘tirishimiz qancha-
lik sodda, dasturxon qanchalik faqirona bo‘lsa, 
suhbatimiz shunchalik samimiy va shirin bo‘la-
di. Sening toza yurakli ekaningni bilganligim 
uchun aytishim mumkinki, sen bekorga tashvish 
tortyapsan, mehmonni yaxshi kutib olmasam, 
nima bo‘ladi, deb iztirob chekishga asos yo‘qdir; 
bu jihatdan xotirjam bo‘l, o‘zingni bekorga xafa 
qilma.
Toshbaqa biroz suzib borib, yana to‘xtab qoldi, 
yana avvalgidek o‘y-xayolga toldi.
Maymunning shubhalari orta boshladi va 
o‘z-o‘ziga dedi: «Do‘stidan shubha qilgan odam 
o‘sha soat tadbir ko‘rib, unga nisbatan ehtiyotli 
munosabatda bo‘lishi, o‘zini saqlashi kerak. Agar 
shubhalari to‘g‘ri chiqsa, muqarrar bo‘lgan falo-
katdan o‘z jonini saqlab qolgan bo‘ladi, gumoni 
xato bo‘lib chiqsa, ehtiyotkorlik qilgani uchun 
uni koyimaydilar. Yurak tez-tez o‘zgarib turgani 

---

239
uchun uni qalb
1
deb ataganlar. Har daqiqada u 
nima xayolga tushadi, niyati yaxshimi, yomonmi, 
bilib bo‘lmaydi». So‘ngra toshbaqaga dedi: 
– Yana nima bo‘ldi, xayol daryo siga sho‘ng‘ib 
ketding?
Toshbaqa dedi: 
– Nima qilay, xotinimning kasalligi, uning si-
hatining yomonligi xayolimni parishon qilmoqda.
Maymun dedi: 
– Do‘stlik hurmati uchun bu narsani menga 
ochiq aytib berding. Endi uni nima bilan sog‘ay-
tirish, dardiga nima davo topish mumkin, ayta 
olasanmi?
Toshbaqa dedi: 
– Tabiblar shunday darmon belgiladilarki, uni 
hech qayerdan topish mumkin emas.
Maymun so‘radi: 
– U qanday darmon ekan?
Toshbaqa dedi: 
– Maymunning yuragi.
Buni eshitib daryo o‘rtasida turgan maymun-
ning quti o‘chib ketdi, ko‘z o‘ngi qorong‘ilashdi 
va o‘z-o‘ziga dedi: «Meni bu dahshatli falokatga 
sudragan narsa badnafslik va ochko‘zlik bo‘ldi; 
meni bu qo‘rqinchli girdobga shuhratparastlik va 
harislik soldi. Endi esa meni hiyla va tadbirdan 
boshqa hech narsa xalos eta olmaydi. Agar orol-
ga borsam, o‘lishim muqarrar, o‘zimni bu yerda 
suvga tashlab qochmoqchi bo‘lsam, cho‘kib halok 
bo‘lishim aniq».