Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

Partiyadan gün aldı 
fikrimiz, ifadəmiz 
Onun tunc vəhdətini 
Saxladıq şərəflə biz 
Məhv edir düşmənlərin 
min qara niyyətini,
Qoruduq proletariatın 
biz hakimiyyətin. 
(Rəsul Rza) 
Üzünün buğlanan tərini sildi... 
Kəskin nəzərləri bizə dikildi: 
Komsomolçu dostlar! El qabağında
Biabır oluruq... Bir qulaq asın,

---

 
90 
Olarmı maĢınlar boş bekar qalsın 
İşin gücün belə qızğın çağında? 
Axşamlar yığışıb öyrənirdiniz- 
Sürə bilərsiniz traktoru siz. 
(Osman Sarıvəlli) 
Göründüyü kimi, bu şeir parçalarındakı kommunist, partiya, 
proletariat, komsomolçu, maşın, traktor sözləri şifahi danışıqda, 
siyasətdə hansı mənada işlənirsə, bədii üslubda yazılmış əsərlərdə 
də həmin mənadadır. 
Terminlər işlənmə dairəsinə görə iki yerə bölünür: 
a)Ümumişlək terminlər; sovet, kolxoz, sovxoz, kommunizm, 
partiya, komsomol, pioner və s. 
b)Xüsusi terminlər. Məsələn: semantika, fonologiya, tembr, 
akustika... 
Terminlər emosional və obrazlılıq cəhətə malik deyildir. Eyni 
zamanda bu qrup sözlərdə nəvazişlik çalarlığı da olmur. Məsələn:
Odur... odur... Qəhrəmanım toz içində nəfəs alır,
Ekskavator boz dağlara haray çəkir, nərə salır... 
Yaxud: 
Ekskavator tənələri lay-lay açıb, lay-lay qazır,
Qoca alim saxsı yığıb yer altında tariz yazır...
(Səməd Vurğun) 
Bu misallardakı ekskavator sözü öz mənasında işlənilərək 
maşının bir növünün adını bildirir və bundan əlavə heç bir 
emosionallıq və sair xüsusiyyətə malik deyildir. 
Lakin terminlər ədəbi dilin bədii üslubundan başqa digər 
üslubları üçün, xüsusən elmi üslub üçün xarakterik dil vahid-

---

 
91 
ləridir. Ümumiyyətlə, terminlər elmi üslubu şərtləndirən ən başlı-
ca ünsürlərdir. Bunlarsız elmi üslub təsəvvür edilə bilməz. 
Termin necə yaranır? Bu suala ətraflı cavab vermək üçün 
hər şeydən əvvəl qeyd edilməlidir ki, dildəki terminlərin hər biri 
müəyyən tələbat əsasında əmələ gəlir. Zərurət olmadan, özbaşına 
heç bir termin yaranmır. 
Termin yaradıcılığında iki mənbədən istifadə olunur. Bun-
laradan birinci və başlıcası dilin öz daxili imkanları, ikincisi isə 
başqa dillərin vasitələridir. Hazırda termin tətbiqi işində, başqa 
dillərdən ən çox rus və Avropa dillərinə müraciət edilir. 
Yuxarıda göstərilən hər iki mənbə əsasında termin yaradıcı-
lığının bir neçə prinsipi vardır. Termin tərtib edilərkən dilimizin öz 
xüsusiyyətləri nəzərə alınmır, onun qayda və qanunlarına əsas-
lanırlar. 
Termin yaradıcılığında aşağıda qeyd olunan üç əlamət hök-
mən diqqət mərkəzində durmalıdır: 
1)Terminin təkmənalılığı. Təkmənalılıq termin üçün ən baş-
lıca əlamətlərdən biridir. Termin çoxmənalı olduqda onun elmi 
əhəmiyyəti nisbətən azalır, çünki çoxmənalı terminlər elmi an-
layışların aydın əks olunmasına lazımi imkan yaratmır. 
Dilimizdəki terminlərin, o cümlədən dilçiliyə dair terminlə-
rin bəziləri çoxmənalıdır. Məsələn, frazeologiya termini iki mə-
nada – birincisi, dildə olan ifadə və ibarələrin məcmusu (fra-
zeoloji tərkib), ikincisi isə frazeoloji tərkib haqqında elm məna-
sında işlənilir. Eləcə də ifadə və ibarə terminləri dilçilik ədəbiy-
yatında ayrı-ayrı dilçilər tərəfindən çox müxtəlif mənada işlədilir. 
Bəzi dilçilər ifadə termini altında iki və daha artıq sözdən ibarət 
olan hər cür birləşmələri nəzərdə tutur, bəzi dilçilər isə, əksinə, 
həmin mənada ibarə terminindən istifadə edir və s. 
Dilimizdə bu kimi çoxmənalı terminlər bəzən anlaşılmazlıq 
və dolaşıqlıq yaradır. Lakin bu, keçici xarakter daşıyan haldır; 
gec-tez belə terminlərin dəqiqləşdiriləcəyinə şübhə etmək olmaz. 

---

 
92 
2)Terminin az komponentliyi. Terminlərin az komponentli 
olması da onun yaxşı əlamətlərindəndir. Məlumdur ki, müəyyən 
anlayış bir sözlə əks olunanda onu mənimsəmək, yadda saxlamaq 
və ondan istifadə etmək də asan olur: məsələn, nida, neologizm, 
həmcins, xitab, sadalama, lüğət, filoloq, dodaqlanma, məsdər, 
tarixizm, şəkilçi, əlifba və s. 
Termin tətbiqində bu və ya digər anlayışın, imkan daxilində, 
bir sözlə əks etdirilməsi vacibdir. 
3)Terminin sinonimsizliyi. Terminlərin əsas əlamətlərindən 
biri də onların sinonimlərinin olmaması ilə əlaqədardır. Bu əla-
mətə əsasən dildə hər bir anlayış ancaq bir terminlə əks olunma-
lıdır. Bir anlayışa dair bir neçə terminin, yəni terminoloji dublet-
lərin olması elmi anlayışların mənimsənilməsini müəyyən dərə-
cədə çətinləşdirir. 
Müasir dilimizdə bir anlayışın müxtəlif terminlərlə ifadə 
edilməsi halları vardır; məsələn: Lüğətçi – leksikoqraf, lüğətçilik 
– leksikoqrafiya, lüğətşünas – leksikoloq, lüğətşünaslıq – leksi-
kologiya, mənaşünaslıq – semasilogiya, mənşəşünaslıq – etimo-
logiya, fəal – aktiv və s. 
Geniş şəkildə müvazi işlənən bu terminlərin və həmin qəbil-
dən olan digər terminlərin birini müəyyənləşdirib istifadə etmək, 
şübhəsiz ki, daha məqsədə müvafiq hesab edilməlidir. 
Hər bir elm sahəsinə aid terminlər sistem təşkil edir. Lakin 
bu sistem həmişə stabil olaraq qalmır, müəyyən dövrlər ərzində 
onda bəzi dəyişikliklər etmək dürüstləşdirilmə, dəqiqləşdirilmə 
aparmaq ehtiyacı doğrudur ki, bunun da nəticəsində terminlər 
sistemi daha da təkmilləşir. 
Terminlər sistemindəki dəyişiklik bir neçə səbəbdən baş verə 
bilir. Həmin səbəblərdən ən başlıcaları bunlardır: 
a)Terminin ifadə etdiyi anlayışın xarakterinin, yaxud həm-
çinin dəyişilməsi əsasında. 
b)Terminin aid olduğu elmin inkişaf etməsi nəticəsində.

---

 
93 
Bu səbəblərə görə terminlər sistemindəki bir sıra termin ta-
mamilə köhnələ bilir. Azərbaycan dilçiliyində vaxtilə işlənən bə-
zi terminlərin köhnələrək yeni terminlərlə əvəz olunmasını buna 
misal göstərmək olar: