Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

 
107 
ÜSLUBĠYYATIN YARANMASI 
VƏ FORMALAġMASI 
Üslubların özü kimi onları bütöv halda öyrənən üslubiyyat 
haqqında hamının eyni cür, birmənalı şəkildə qəbul edə biləcəyi 
fikir yoxdur. 
Bizi maraqlandıran dilçilikdəki üslub məsələsidir. 
Görkəmli Azərbaycan alimi Ə.M.Dəmirçizadə üslubları öyrə-
nən elm kimi üslubiyyatı belə səciyyələndirir: «Üslubiyyat dildə 
ifadəlilik vasitələrinin məqsədəuyğun surətdə istifadə edilmə 
qayda və qanunlarından, xüsusiyyət və əlamətlərindən, ifadə vasi-
tələrinin sistem təşkil etməsi xüsusiyyətlərinə görə formalaşan 
müxtəlif üslubların əlamətdar cəhətlərindən bəhs edən elmdir». 
Bu tərifi ideal adlandırmaq mümkün olmasa da, hələlik dillə 
bağlı üslubiyyata verilən ən mükəmməl tərifdir. M.K.Moren və 
N.N.Teterevinikova isə üslubiyyata belə bir tərif verirlər: «Üslu-
biyyat – ünsiyyətin müxtəlif şəraitində ifadə etmək üçün dil vasi-
tələrinin seçilməsi və işlədilməsi prinsiplərini öyrənən müstəqil 
filoloji elmdir». 
Bu tərif də əsasən, üslubiyyati düzgün səciyyələndirmir. 
Amma üslubiyyatı «müstəqil filoloji elm» kimi qəbul etmək, ona 
dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq səviyyəsində müstəqillik statusu 
vermək demək olardı. 
Üslubların tarixi qədim olsa da, bir elm kimi üslubiyyatın 
tarixi XX əsrin 20-ci illərindən başlayır. Üslubiyyatın bir elm 
sahəsi kimi bünövrəsini Praqa funksional dilçilik məktəbinin 
banisi görkəmli dilçi Villem Matezius, onun həmkarları V.Ska-
liçka, F.Travniçek, B.Havranek və başqaları dilin özünü funksio-
nal fəaliyyət prosesində götürürlər. 
―Praqa dilçilik dərnəyinin tezislərində dilin üslubi cəhətlərin-
dən danışılır. Burada ədəbi dil, şeir dili və onların xüsusiyyətlə-
rindən bəhs edilir ki, bu bilgiləri üslubiyyat elminin ilkin qaynaq-
larından hesab etmək olar. 

---

 
108 
―Funksional dilçilik məktəbinə görə, insan fəaliyyətinin 
məhsul olmaqla dilin, eyni zamanda məqsəd istiqaməti vardır. 
Nitq fəaliyyətinin ünsiyyət vasitəsi kiıni təhlili göstərir ki, danı-
şanın daha aydın nəzərə çarpan məqsədi ifadədir. Odur ki, linq-
vistik təhlilə funksional baxımdan yanaşmaq lazımdır. Bu ba-
xımdan, dil də hər hansı bir məqsədə xidmət edən ifadə vasitələri 
sistemidir». Praqa funksional dilçiləri əslində üslubla funksional 
dil anlayışlarını eyniləşdirirlər. Onlar ədəbi dilin funksiyaları ilə 
funksional dillər (üslublar – A.B.) arasındakı münasibətləri aşa-
ğıdakı kimi qəbul edirlər. Ədəbi dilin funksiyaları: a) kommu-
nikativ dil ifadəsi, b) praktik xüsusi dil ifadəsi, c) nəzəri xüsusi 
dil vahidləri, ç) estetik dil ifadəsi.; Funksional dillər: a) danışıq, 
b) kargüzarlıq, c) elmi, ç) poetik. 
Dilçiliyin başqa şöbələri kimi, üslubiyyat da öz növbəsində: 
a) nəzəri və təcrübi; b) ümumi və xüsusi; c) təsviri, tarixi və mü-
qayisəli olaraq üç sahəyə ayrılır. Bu sahələri şərh etmək bizim 
məqsədimizə daxil deyil. 
M.Mikayılov da üslubiyyatı maraqlı şəkildə təsnif edir. Onun 
fikrincə, dilçilik parametri ilə üslubiyyatı aşağıdakı qruplara 
ayırmaq mümkündür: 1) ümumi üslubiyyat; 2)xüsusi üslubiyyat; 
3) dilin üslubiyyatı; 4)nitqin üslubiyyatı və 5) praktik üslubiyyat. 
«Ümumi üslubiyyat – ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətidir, bü-
tün və ya əksər dillərə aid olan, universal məsələləri, xüsusi üslu-
biyyat isə bu və ya digər konkret dilin üslubu quruluşunu öyrənir. 
Dilin üslubiyyatı dilin üslubu quruluşunu – yəni üslublar 
sistemini həm sinxron, həm də diaxron planda, nitq üslubiyyatı 
isə nitq üslublarını, yəni əsas janrlar çərçivəsində kompozisiya 
sistemini, yaxud ictimai nitqin konstruktiv növlərini öyrənir. 
Praktik üslubiyyat, şəraitindən, məzmun və məqsəddən asılı 
olaraq nitqin müxtəlif imkanlarını, nitqin keyfiyyətini öyrənir. O, 
nitqdə nəyin yaxşı və ya pis olduğunu müəyyən edir. 
Üslubiyyat bir termin kimi XX əsrin I rübündə elmə daxil 

---

 
109 
olmuş, əsasən, ədəbiyyatşünaslığa aid edilmişdir. Keçən əsrin 40-
cı illərindən başlayaraq dilçilikdə və ədəbiyyatşünaslıqda hege-
monluğu ələ alan akademik V.V.Vinoqradov üslubiyyatın müstə-
qil dil sahəsi olduğunu qətiyyətlə sübut etdi. Alim haqlı olaraq 
göstərdi ki, bədii üslub məhz bədii dillə yaranır. Buna görə də o 
dilçilik sahəsi olmalıdır. Amma alim bədii ədəbiyyatın üslubiy-
yatı adı ilə xüsusi üslubiyyat da göstərir. Beləliklə, V.V.Vinoq-
radov üslubiyyatın 3 növünü göstərirdi: 
1. ―Sistemlər sistemi‖ olan dilin üslubiyyatı. Bunu o, eyni za-
manda ―struktur üslubiyyat‖ da adlandırır. Struktur üslubiyyat 
―sistemlər sistemi‖ kimi dilin vahid daxili quruluşunu, sözlərin, 
söz sırasının, sistem şəklində olan müxtəlif xüsusi, fornaların əla-
qələrini, qarşılıqlı təsirini öyrənir, aydınlaşdırır və təsnif edir. Eyni 
zamanda tarixən dəyişkən meylləri, dil üslublarının qarşılıqlı növ-
lərini – funksional üslubları öyrənir. Bundan başqa, sözlərin, söz 
birləşmələrinin semantik quruluşunda, leksik və qrammatik sino-
nimlərdə əks olunan incə məna fərqlərini – ekspressivliyi, into-
nasiyanın keyfiyyətini, sözlərin cümlədə öz yeırinə görə işlənmə 
variasiyalarını öyrənmək də dil üslubiyyatının vəzifəsidir. 
2. Nitq üslubiyyatı. Nitq üslubiyyatı şifahi və yazılı nitqin 
ictimai cəhətdən şərtlənmiş növlərin, janrlar arasında olan ən incə 
semantik, ekspressiv üslubi fərqləri, geniş mənada nitqin melo-
diyasını, intonasiyasını və s. öyrənir. 
3. Bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı. Bu da bədii əsərlərin dilini 
öyrənir.
Üslublar, onların növləri Azərbaycanda hələ qədimdən bəlli 
idi.
.
Bu haqda prof. H.Ə.Həsənovun fikri maraqlıdır: «Azərbaycan 
ədəbi (yazılı ədəbi) dilin fəal təşəkkülü prosesinda ikən, ümumən, 
ədəbi dilin funksional üslublar bölgüsü mütəfəkkir yazıçılarımıza 
da bəlli idi. Görkəmli Azərbaycan şairi Ə.Xaqaninin hələ 800 il 
əvvəl gəlmə ədəbi dil materiallarna əsaslanaraq verdiyi funksional 
üslubi bölgü elə Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin ilkin formalaşma 

---

 
110 
mərhələsnə də şamil edilə bilər. Ə.Xaqani alim dostu Qutbəddinə 
yazdığı məktubunda nəsr əsərlərindən və onların üslub xüsusiyyət-
lərindən bəhs edərək demişdir; «Katiblik (nəsrlə yazmaq) üç növ-
dən artıq deyil: dəbiranə, vaizanə və mühəqqiqanə. Lakin 
«ibarə/lər» və sözlə ifadə oynamaq üslubları çoxdur. Y.Seyidov 
qeyd edir ki, Xaqaninin bu bölgüsündə 1) «dəbiranə» bədii və 
rəsmi-kargüzarlıq üslubuna, 2) «vaizanə» dini-didaktik üslüba,
3) «mühəqqiqanə» elmi-tədqiqat üslubuna uyğun gəlir. 
Ə.Dəmirçizadə müasir Azərbaycan dilinin aparıcı funksional 
üslublarını, bədii, elmi və ictimai-siyasi terminlərə əsaslanaraq, 
üç növünü göstərir. Bu cəhətdən Xaqaninm bölgüsü üzrə 
«vaizanə» dini-didaktik üslub ədəbi dilin «ictimai-siyasi üslub» 
növü onun bir qoludur. Rəsmi – kargüzarlıq anlayışını bildirən 
üslub qolu da buraya daxildir». 
Dilçilikdə üslubiyyat dedikdə, əsasən iki üslubiyyat növü 
nəzərdə tutulur. Bunlardan birincisi dil vahidlərinin üslubiyya-
tıdır ki, onların özləri də müxtəlif yarımqruplara bölünür. Mə-
sələn, fonetik üslubiyyat, leksik üslubiyyat, morfoloji üslubiyyat 
və sintaktik üslubiyyat. Üslubiyyatın bu bölmələri modallıqla sıx 
əlaqədardır. Hətta cümlənin aktual üzvlənməsində iştirak edən 
prosodik vasitələr də üslubi fonetikaya aiddir. 
Müasir Azərbaycan dilini mükəmməl bilən hər bir adam 
səslərin uzanması, qısaldılması, vurğu, intonasiya vəs.vasitəsi ilə 
fonetik üslub yarada bilər. 
Hər hansı bir samitin və ya saitin tez-tez təkrarlanması xüsu-
si üslubi məqam yaradır. Məsələn, S.Rüstəmin «Çapayev» şeirin-
dəki kimi (Ç samiti orada müəyyən ahəng yaradır). Uşaqlar üçün 
olan yanıltmacların hamısında səslərin təkrarı məqsədyönlü 
şəkildə ifadəni çətinləşdirir. 
S.Rüstəmin «Bahar rəqsi» şeirində iki misrada 3 sait – a, ə, ı 
təkrarlanır; 20 sait-heca 3 sait hesabına yaranır.

---

 
111 
Lənkərandayıq, Lənkərandayıq,
Həyəcandayıq, həyəcandayıq. 
Eləcə də uşaqlar üçün qurulan yanıltmaclarda: Getdim gör-