Materialshunoslik 2016. p65

issiqlikka chidamli metallar deb ataladi.
Ba’zi metallar yuqori darajagacha qizdirilganda ham o‘z
tuzilishini saqlaydi, yumshamaydi va og‘ir vaznlarda ham
deformatsiyalanmaslik xususiyatiga ega bo‘ladi, bunday metallar
o‘tga chidamli (olovbardosh) metallar deb ataladi.
Ko‘p metallar ishqorlar, kislotalar, tuzlar ta’sirida bo‘ladi.
Bunday ta’sirlarga chidamli metallar kislotaga, tuzga, ishqorga
chidamli metallar deb ataladi.
Metallarning mexanik xossalari
Metallar mexanik — mustahkamlik, qattiqlik, egiluvchan-
lik, plastiklik va hokazo xossalarga ega. Bunda har xil metall
namunalari tegishli mashinalarda sinab ko‘riladi.
Metallarning qattiqligiga alohida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi,
chunki mashinasozlik sanoatida metallarning qattiqligini o‘z-
gartirish usullari mavjud bo‘lib, uning ahamiyati katta.
Sharchaning namunada qoldirgan izi qancha katta bo‘lsa, metall
shuncha yumshoq va aksincha bo‘ladi.
Metallarning qattiqligi deb, metallning unga bir qattiqroq
jismni botishga qarshilik ko‘rsatish xususiyatiga aytiladi. Qattiqlik
metallning eng asosiy xususiyatlaridan bo‘lib, bu xususiyat
detallar tayyorlashda uning yaroqli yoki yaroqsizligini ifodalaydi.
Metall qancha qattiq bo‘lsa, uni ishlash uchun shuncha ko‘p
kuch talab etiladi. Metallarning qattiqligi turli usullarda aniq-

---

14
lanadi. Usullardan amalda namunaga toblangan sharcha, konus-
simon olmos yoki piramidasimon olmosni botirish yo‘li bilan
aniqlanadigan usullar ko‘p qo‘llaniladi.
1.4. Qotishmalarning xossalari
Ikki va undan ortiq elementlarni birga suyultirish yo‘li bilan
olingan murakkab jism qotishma deb aytiladi. Bunga misol
sifatida cho‘yan, po‘lat, bronza, latun, duraluminiy va
boshqalarni keltirish mumkin.
Ba’zan, qotishmani uning tarkibiga kiruvchi elementlarning
kukunlarini aralashtirib, unga shakl berib, hosil qilingan bu-
yumni maxsus pechlarda 1100—1400°C da pishirish yo‘li bilan
ham olish mumkin. Misol uchun qattiq qotishmalar, metall-
keramik detallar shu yo‘sinda olinadi.
Qotishmalar tarkibiga kiruvchi elementlar atomlarining
diametrlariga, kristall panjara turiga va ularning suyuqlanish
haroratiga ko‘ra: mexanik aralashma, kimyoviy birikma va
qattiq eritmaga bo‘linadi.
Agar qotishma tarkibiga kiruvchi elementlarning atomlari
kristallanish jarayonida bir-biriga tortilmay, bir-biridan qochsa,
qotishma tarkibiga kiruvchi har bir element atomlari qattiq
holatda mustaqil kristallar hosil qiladi. Bunda hosil bo‘lgan
kristall donlari mexanik aralashmadan iborat bo‘ladi.
Agar qotishma tarkibiga kiruvchi elementlarning atomlari
kristallanish jarayonida o‘zaro kimyoviy ta’sir etsa, bunday ele-
mentlar qotishi natijasida kimyoviy birikma hosil qiladi. Kimyoviy
birikmaning kristall panjarasi murakkab bo‘lib, ular ko‘pincha
metall va metallmas elementlarning birikishidan hosil bo‘ladi.
Qotishma tarkibidagi elementlardan biri ikkinchisida erisa,
sof metall kabi kristall panjarali tuzilish hosil qiladi. Misol
uchun, temir Cu, Ni, Zn, Al va boshqa elementlar bilan
qattiq eritma hosil qiladi.
Qattiq eritmalar hosil qilishda qotishma tarkibidagi qaysi
elementning kristall panjarasi saqlanib qolsa, shu element eri-