Bob. Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari


shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning



Yüklə 0,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/32
tarix03.12.2022
ölçüsü0,71 Mb.
#120396
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   32
Bob. Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari

shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning 
me’yoriy asoslari 
Moliyaviy tahlilning metodologik asoslari me’yoriy hujjatlar 
asosida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobi va 
auditni yo‘lga qo‘yish va yuritishda rioya etiladigan barcha me’yorlar 
(Qonunlar, standartlar, Nizomlar, yo‘riqnomalar, buyruqlar, tartiblar) 
tahlil uchun ham ahamiyatli hisoblanadi. Shu bilan birgalikda tahlilning 


103 
o‘zi uchun ham qator normalar belgilanganki, ular xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarning boshqaruvi zaruriyatidan kelib chiqqan holda ijro etiladi 
va amalga oshiriladi. 
Moliyaviy tahlilni odatda rasmiy va norasmiy me’yoriy asoslariga 
muhim e’tibor qaratiladi. Rasmiy asoslari majburiylik tartibida, aniq 
me’yoriy hujjatlar asosida tashkil etiladi va yuritiladi, norasmiy 
asoslarini esa boshqaruvchilar, menejerlar o‘z maqsadlaridan kelib 
chiqqan holda mustaqil belgilaydilar va yuritadilar. 
Rasmiy me’yoriy asoslarga xo‘jalik yurituvchi subyektning moliya 
xo‘jalik faoliyatini tahlil etishning quyidagi tartiblarini kiritish mumkin: 

xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektning 
muhim 
samaradorlik 
ko‘rsatkichlarini baholash; 
- xo‘jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy nochorligini baholash; 
- xo‘jalik yurituvchi subyektning kreditga layoqatliligini baholash; 
Norasmiy asoslarda o‘rganiladigan masalalar ko‘lami juda keng 
doirada amalga oshirilib ularning qatoriga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
- aktivlar, kapital va majburiyatlar tahlili; 
- moliyaviy barqarorlik tahlili; 
- to‘lov layoqati va likvidlik tahlili; 
- ish va bozor aktivligi tahlili; 
- pul oqimlarining tahlili; 
- xususiy kapital tahlili; 
- foyda va zararlar tahlili; 
- debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili; 
- innovatsion mahsulot va faoliyat tahlili; 
- investitsion faoliyat tahlili; 
- soliq to‘lovlari va majburiyatlar tahlili; 
- logistik tahlil va h.k. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatiga baho berish va tahlil etishda 
bir qator analitik jarayonlar amalga oshiriladi. Bu jarayonlarning asosiy 
manbasi sifatida buxgalteriya (moliyaviy) hisoboti ma’lumotlari olinadi. 
Biznesdagi holat va uning kelgusidagi rivojini prognozlash yuzasidan‚ 


104 
shuningdek, statistik, makroiqtisodiy va tarmoq ko‘rsatkichlarining 
qiyosiy tahlili ham amalga oshiriladi. Shu bilan bir qatorda xo‘jalik 
yurituvchi subyektlarda bu borada tahlil boshqaruvning eng muhim 
dastagi sifatida qaraladi. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini baholashda moliyaviy 
tahlildan foydalanish albatta: xo‘jalik yurituvchi subyektlarning 
moliyaviy hisobotlarini tuzish va ularga tushuntirishlar berishda; 
moliyaviy holatini baholashda; iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ka qarshi 
boshqaruv hisobotini tayyorlashda; biznesini restruktarizatsiya qilishda; 
moliyaviy sog‘lomlashtirishda; mulkiy munosabatlarni tartibga solishda 
qo‘l keladi. 
Moliyaviy tahlildan foydalanishning yagona metodikasi shu paytga 
qadar yaratilmagan. Shu sababli, har bitta menejer o‘z amaliy 
tajribasidan, xo‘jalik yurituvchi subyektining faoliyat va boshqaruv 
xususiyatlaridan, axborot manbalarining hajmidan kelib chiqqan holda 
alohida metodik ishlanmalardan foydalanadilar.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil 
etishda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga asosan 3 ta 
bosqichi tarkiblanadi: tahlilning maqsadini va uni realizatsiya qilish 
tartibini belgilash; tahlilda foydalaniladigan axborotlar sifatini baholash, 
ishonchli axborotlar bazasini shakllantirish; tahlil usullari (metodlari)ni 
aniqlash, tahlilni o‘tkazish va olingan natijalarni umumlashtirish. 
Tahlil 
etishning 
metodologik 
asoslari 
ko‘pincha 
huquqiy 
manbalarga tayangan holda tuzib chiqiladi. Xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar faoliyatini moliyaviy tahlil etishning amaldagi normalariga 
quyidagilarni kiritish mumkin:
Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS); 
“Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini 
o‘tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston 
Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi qoshidagi Iqtisodiy nochor korxonalar 
ishlari Qo‘mitasi qarori; 


105 
“Davlat ulushi bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini 
joriy etish to‘g‘risida” Vazirlar Mahkamasi qarori; 
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari (MHXS). 
“Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual 
asos” deb nomlangan BHMSda moliyaviy hisobot maqsadi sifatida 
quyidagilar bayon etilgan. “Moliyaviy hisobotning maqsadi xo‘jalik 
subyektining moliyaviy ahvoli, faoliyati, moliyaviy ahvolidagi 
o‘zgarishlar to‘g‘risidagi axborotni taqdim etishdan iborat...”.
Moliyaviy hisobot axborotni quyidagilar uchun ham saqlaydi: 
investitsiya qarorlarini va kreditlar berishga doir qarorlarni qabul qilish; 
xo‘jalik yurituvchi subyektning bo‘lg‘usi pul oqimiga baho berish; 
xo‘jalik yurituvchi subyektga ishonib topshirilgan resurslar munosabati 
bilan uning resurslariga, majburiyatlariga baho berish; rahbar 
organlarning ishiga baho berish. 
Jumladan, mazkur standartning keyingi bandlarida xo‘jalik 
yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar, uning 
moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to‘lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit 
o‘zgarishlariga munosabat bildira olishi, subyektning kelgusida pul 
mablag‘larini va ularning ekvivalentini ko‘paytirish imkoniyatini 
prognozlash, kreditlarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash, xo‘jalik yurituvchi 
subyektning faoliyat ko‘rsatkichlari, uning rentabelligini aniqlash
iqtisodiy resurslardagi potensial o‘zgarishlarni baholash zarurligi qayd 
etiladi.
Moliyaviy hisobotlarni bir paytning o‘zida turli davrlar bo‘yicha 
axborotlarni jamlashi ham ularning tahliliyligini ta’minlash uchun 
qilingan zaruriy talabdir.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Iqtisodiy 
nochor korxonalar ishlari Qo‘mitasining “Korxonalarning moliyaviy 
iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o‘tkazish mezonlarini aniqlash 
tartibi to‘g‘risidagi qarori”ga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlarning 
iqtisodiy nochorligini baholashda quyidagi ko‘rsatkichlar tizimini 
o‘rganish tavsiya etiladi: to‘lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti; o‘z 


106 
aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsiyenti; korxona aktivlari 
va xarajatlari rentabelligi. Yakuniy xulosani chiqarish yuzasidan 
quyidagi qo‘shimcha ko‘rsatkichlar o‘rganiladi: o‘z mablag‘lari va qisqa 
muddatli qarz mablag‘lari nisbati koeffitsiyenti; ishlab chiqarish 
quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti; asosiy vositalarning eskirish 
koeffitsiyenti. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat ulushi 
bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish 
to‘g‘risida”gi qarorida quyidagi ko‘rsatkichlarni baholashni tavsiya 
etiladi.
1. Samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlari: korxonaning foizlar, 
soliqlar va amortizatsiya summasi chegirilgunga qadar foydasi; xarajat 
va daromadlarning o‘zaro nisbati; jalb qilingan kapital rentabelligi; 
aksionerlik kapitali rentabelligi; investitsiyalangan kapital rentabelligi; 
aktivlar rentabelligi; mutlaq likvidlik koeffitsiyenti; moliyaviy 
mustaqillik koeffitsiyenti; kreditorlik majburiyatlari aylanuvchanligi; 
debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi; qoplash (to‘lovga 
qobillik) koeffitsiyenti; dividend to‘lash koeffitsiyenti; debitorlik 
majburiyatining kamayish koeffitsiyenti.
2. 
Samaradorlikning 
qo‘shimcha 
ko‘rsatkichlari: 
asosiy 
vositalarning eskirish koeffitsiyenti; asosiy vositalarni yangilash 
koeffitsiyenti; mehnat unumdorligi; fond qaytimi; ishlab chiqarish 
quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti; energiya samaradorligi 
(mahsulot qiymati tarkibida energiya xarajati ulushi); sotilgan mahsulot 
tarkibida innovatsion mahsulotning ulushi; innovatsion faoliyatga 
xarajatlarning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‘i; xodimlarni o‘qitish 
xarajatlari salmog‘i; kadrlar qo‘nimsizligi koeffitsiyenti; rejalashtirilgan 
investitsiya dasturining bajarilish darajasi; quvvatlarni ishga tushirish 
koeffitsiyenti; rejalashtirilgan eksport hajmining bajarilishi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy nochorligini baholash
xo‘jalik yurituvchi subyektlarni bankrot (iqtisodiy nochor) deb e’lon 
qilish va ularni tugatish shartlari davlat nomidan ish ko‘ruvchi organlar 


107 
tomonidan qat’iy belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunday 
vakolatga O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi huzuridagi 
Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo‘mitasi ega.
13
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar raqobatda sinmasligi uchun 
quyidagilarga amal qilishlari lozim: 
- mavjud mablag‘larini to‘g‘ri joylashtirish va boshqarish; 
- ijobiy faoliyat natijaviyligiga erishish; 
- debitor qarzlarni ko‘paytirmaslik yo‘llarini topish, mavjud debitor 
qarzlarni muddatida qaytarish chora-tadbirlarini ko‘rish; 
- kreditor qarz majburiyatlarini to‘lov muddati bo‘yicha nazoratini 
olib borish. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligini belgilashda 
quyidagi ko‘rsatkichlar tizimiga tayanishi lozim: 
- xo‘jalik yurituvchi subyektlarni to‘lov layoqati, qoplash 
koeffitsiyentini o‘rganishi; 
- xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy mustaqillik va 
qaramlik darajasini o‘rganishi; 
- uzoq muddatli va joriy aktivlarni manbalashning holatini 
o‘rganish; 
- o‘z va qarz mablag‘lari orasidagi nisbatni o‘rganish; 
- aktivlar, kapital va majburiyatlar rentabelligini o‘rganish; 
- ishlab chiqarish quvvatlaridan haqiqiy foydalanish darajasini 
o‘rganish; 
- asosiy va nomoddiy aktivlardan foydalanish darajasini o‘rganish; 
- muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini o‘rganish. 
Qarzdorning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini 
qondirishga yoki majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘z majburiyatini 
bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar yoki to‘lovlar 
majburiyati yuzaga kelgan kundan e’tiboran uch oy davomida qarzdor 
13
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги ҳузуридаги Иқтисодий ночор корхоналар 
ишлари Қўмитасининг “Корхоналарнинг молиявий иқтисодий аҳволи мониторинги ва таҳлилини 
ўтказиш мезонларини аниқлаш тартиби тўғрисидаги қарори” 2005 йил 14-апрель, 1469 сон


108 
tomonidan bajarilmagan bo‘lsa, uning bankrotlik alomatlari deb e’tirof 
etiladi. 
Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini 
o‘tkazish mezonlarini aniqlash tartibiga muvofiq korxonalar moliyaviy-
iqtisodiy holati bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
- iqtisodiy barqaror; 
- iqtisodiy tahlikali (xavf-xatarli); 
- iqtisodiy nobarqaror*-**: 
*to‘lovga qobilligini tiklash imkoniga ega bo‘lgan korxonalar; 
**to‘lovga qobilligini tiklash imkoniga ega bo‘lmagan korxonalar. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy holatini baholash 
yuzasidan quyidagi ko‘rsatkichlar tizimini o‘rganish tavsiya etiladi.
14
- To‘lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti (K
tl
): 
- O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsiyenti (K
at

- Korxona aktivlari va xarajatlari rentabelligi (R
a
, R
x

Yakuniy xulosani chiqarish yuzasidan quyidagi qo‘shimcha 
ko‘rsatkichlar o‘rganiladi: 
- O‘z mablag‘lari va qisqa muddatli qarz mablag‘lari nisbati 
koeffitsiyenti (K
o‘q

- Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti(K
quv

- Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti (K
esk

Xo‘jalik yurituvchi subyektlar kreditga layoqatligini tahlil etishda 
moliyaviy holat tahlilida qo‘shimcha tarzda quyidagi mavzularni 
o‘rganish tavsiya etiladi; 
- xo‘jalik yurituvchi subyektlarining rentabellik darajasi; 
- aylanma mablag‘larning holati; 
- o‘z mablag‘larini hajmi, ularning asosiy va aylanma kapitalidagi 
ishtiroki; 
- ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarni o‘sish darajalari;
14
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги ҳузуридаги Иқтисодий ночор корхоналар 
ишлари Қўмитасининг “Корхоналарнинг молиявий иқтисодий аҳволи мониторинги ва таҳлилини 
ўтказиш мезонларини аниқлаш тартиби тўғрисидаги қарори” 2005 йил 14-апрель, 1469 сон 


109 
- to‘lov muddati kelgan va o‘tib ketgan debitorlik va kreditorlik 
majburiyatlarining holati; 
- xo‘jalik yurituvchi subyektlarning pul va qimmatli qog‘ozlarining 
mavjudligi va boshqa jihatlari. 
Bugungi amaliyotda mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan 
xo‘jalik yurituvchi subyektlarga uzoq va qisqa muddatli kreditlarni jalb 
etishda moliyaviy tahlilda o‘rganiladigan ko‘rsatkichlar tizimiga 5 ta 
tarkib guruh ko‘rsatkichlarni kiritish lozim. Bu ko‘rsatkichlar 
quyidagilardan iborat:
15
1. To‘lov layoqati va likvidlilik koeffitsiyentlari; 
2. Ish aktivligi koeffitsiyentlari; 
3. Moliyaviy leveridj koeffitsiyentlari 
4. Rentabellik koeffitsiyentlari 
5. Qarzni qoplashni tavsiflovchi koeffitsiyentlar 
Rivojlangan davlatlarda kreditga qodirlikni baholashda eng muhim 
qoida sifatida shartli “S-1-5” qoidasiga amal etiladi. Bu qoida 
quyidagilarni xarakterlaydi.
16
S1-charakter – qarz beruvchining bozordagi obro‘si, uning holatini 
aniqlash; 
C2-capacity – qarz oluvchining faoliyatni yakuniga yetkaza olishi, 
tegishli daromadga ega bo‘lishi hamda olingan kreditlarni qaytarib bera 
olish qobiliyati; 
C3-capital – qarz oluvchining sarmoyasini yetarliligi; 
C4-conditions – biznesning rivojlanishi yuzasidan shartlar; 
C5-collateral – garov. 
Bu qoidalarga bizning kredit amaliyotimizda ham to‘liq amal 
etiladi, faqat uning rasmiy jihatlari bu tartib belgilanmagan. 
Kreditga qodirlilik tahlilidagi uslubiy jihatlardagi farqlanishlar 
albatta‚ mamlakatimizda buxgalteriya hisobi, tahlil va auditni yuritishda 
15
Рахимов М.Ю. Иқтисодиёт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод, 
2015.-316 б.
16
K. R. Subramanyam. Financial statement analysis, Eleventh edition Published by McGraw-Hill 
Education, 2 Penn Plaza, New York, NY 10121. Copyright © 2014 by.


110 
milliy standart normalariga tayanilishi, moliyaviy hisobotlarni tuzish va 
taqdim etishning farqlanishi bilan izohlash mumkin.

Yüklə 0,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   32




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin