137
ilə bir sıra sənaye müəssisələri, o cümlədən dövlət müəssisələri
işə salındı. Bu müəssisələrin işə salınması
Türkiyənin tekstil,
şə
kər, kağız, şüşə və bu kimi ilkin zəruri mallarla özünü təmin
etməsinə imkan verdi. Ölkə iqtisadiyyatında sənaye istehsalının
ümumi həcmi xeyli artdı. Aqrar sahənin də ölkə sənayesinin
ehtiyaclarını ödəmək zəminində qurulması kənddə kapitalist
münasibətlərinin genişlənməsinə səbəb oldu. DP hakimiyyə-
tinin iqtisadi sahədə həyata keçirdiyi
kurs Türkiyənin inkişa-
fına şərait yaratdı, ölkə bir sıra sənaye və kənd təsərrüfatı məh-
sulları ilə nəinki özünü təmin etmək, həm də onları xarici
bazara çıxarmaq imkanına sahib oldu.
Demokratik Partiyanın hakimiyyəti illərində Türkiyənin
xarici siyasətinə gəldikdə bu siyasət
həmin dövrdə iki güc
mərkəzinin region dövlətlərinə olan münasibətləri zəminində
formalaşırdı. İkinci dünya müharibəsindən sonra təklənmiş
Türkiyə tədricən Qərb blokunun etibarlı üzvünə çevirilirdi.
Türkiyənin xarici siyasətinin Qərbə istiqamətlənməsində Sovet
dövlətinin Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları və təhdidləri az rol
oynamamışdır. Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO)
yarandığı vaxtdan Türkiyə bu təşkilata maraq göstərirdi. Lakin
NATO üzvü olan ölkələr Türkiyənin bu təşkilata üzvlüyünə bir
müddət mane oldular. Belə ki,
NATO-ya üzv olan ölkələr
Türkiyənin bu quruma daxil olmasının SSRİ-nin etirazına sə-
bəb olacağından ehtiyat edirdilər. Lakin Türkiyə öz təhlükəsiz-
liyinin təminatını ABŞ-la birlikdə, onun başçılıq etdiyi ittifaqda
görürdü və NATO-ya girməkdə israr edirdi. İngiltərə 1951-ci
ildə Türkiyənin Orta Şərq təhlükəsizlik sisteminə qatılacağı
təqdirdə onun NATO-ya üzvlüyünü dəstəkləyəcəyini bildirdi.
1951-ci ilin sentyabrında Ottavada toplanan NATO Nazirlər
Ş
urası Türkiyə və Yunanıstanın təşkilata qoşulmasına razılıq
verdi. Türkiyə 1952-ci ildə NATO-ya daxil oldu. ABŞ SSRİ ilə
Türkiyə arasında münasibətlərin yaxınlaşmasında maraqlı
deyildi. 50-ci illərdə Sovet-Türkiyə münasibətləri gərginliyi ilə
fərqlənirdi. 1953-cü ildə SSRİ bildirdi ki, Montre konvensiya-
138
sının qüvvədə qalmasına etiraz etmir və Türkiyəyə qarşı heç bir
ə
razi iddiası yoxdur. Ona görə də iki ölkə arasında gərginlik
müəyyən qədər zəiflədi.
1955-ci ildə İraq, İran, İngiltərə, Pakistan ilə birlikdə Tür-
kiyə Bağdad paktını imzaladı. Lakin 1958-ci ildə İraqda inqilab
baş verməsi nəticəsində İraq hökuməti 1959-cu il martın 24-də
İ
raqın Bağdad paktından çıxmasını rəsmi şəkildə elan etdi.
1959-cu il iyulun 25-də bu blokun qalan üzvləri blokun Mərkəz
Müqavilə Təşkilatı (SENTO) adlandırılması qərarına gəldilər.
Təşkilatın rəhbər orqanları Bağdaddan Ankaraya köçürüldü.
1952-1954-cü illər arasında Yunanıstanın
Kiprə yiyələn-
mək məqsədi ilə İngiltərəyə etdiyi müraciətlərə rədd cavabı
verildi. İngiltərə bildirdi ki, adanın status-kvosu dəyişdiril-
məyəcəkdir. 1954-cü ilin avqustunda Yunanıstan Kipr məsələsi
ilə bağlı BMT-yə müraciət etdi. Bundan sonra Türkiyə dövləti
də öz rəsmi mövqeyini açıqladı. Türkiyə adanın İngiltərənin
nəzarəti altında qalmasını istədi. Türkiyə həmin tarixdən Kipr
məsələsi ilə xarici siyasətinin ən əsas məsələlərindən biri kimi
məşğul olmağa başlamışdır. 1958-ci ildə Kiprdə yunanların
törətdikləri zorakılıqlar yenidən gərginlik yaratdı. İngiltərə
məsələni yoluna qoymaq üçün Yunanıstan
və Türkiyə ilə
birlikdə müzakirələrə başladı. 1959-cu ildə Sürix və Londonda
imzalanan sazişlərə əsasən Kiprdə müstəqil respublika yaradıl-
masına qərar verildi. İngitərə 1960-cı ildə Kiprə müstəqillik
verərkən “enozis”i əsassız tələb kimi rədd etdi.
Türkiyə NATO-ya daxil olduqdan sonra ABŞ ilə hərbi
xarakterli bir sıra ikitərəfli müqavilə və sazişlər imzalamışdır.
1954-cü ildə bağlanan sazişə görə Türkiyədə ABŞ hərbi-hava
bazası yaradılmasına icazə verilmişdi. Türkiyədə ABŞ təsirinin
güclənməsi ölkədə müəyyən dairələrin narazılığına səbəb oldu.
İ
qtisadi vəziyyətin pisləşməsi də Bayar-Menderes hökumətinin
vəziyyətini pisləşdirdi. Quru qoşunlarının komandanı
general
Camal Gürsel etiraz əlaməti olaraq istefa verdi və sonra hərbi
çevriliş etdi. Çevriliş nəticəsində 1960-cı ildə Camal Gürsel
139
prezident oldu. İsmət İnönü koalisyon hökumət təşkil etdi.
Sürətli yüksəlişi təmin etmək və yaxın gələcəkdə qabaqcıl
ölkələrə çatmaq koalisyon hökumətin qarşısında duran başlıca
vəzifə oldu. Onun həyata keçirilməsi üçün iqtisadiyyatın istər
dövlət bölməsinə, istərsə də özəl bölməsinə kapital qoyuluşunu
artırmaq, maliyyə qaynaqları kimi daxili və xarici investorların
imkanlarından istifadə etmək nəzərdə tutulurdu.
Ə
dalət partiyası CXP-nın
daxili siyasətini tənqid edir, bu
siyasətin bir qrup adamların diktaturasını yaratmağa xidmət
etdiyini söyləyirdi. Əsas tələblərdən biri devrilmiş hakimiyyə-
tin həbs olunmuş üzvlərinin əfv edilməsi idi. ƏP Kipr məsə-
ləsində də CXP hökumətinin passiv mövqeyini pisləyirdi. CXP
hökumətinin öz fəaliyyətini davam etdirməsi mümkünsüz idi
və hökumət 13 fevral 1965-ci ildə istefaya getdi. Müxalifət
Dostları ilə paylaş: