Azərbaycan respublikasi təHSİl naz



Yüklə 1,4 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/36
tarix08.12.2022
ölçüsü1,4 Mb.
#120635
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   36
86 turk

3.Kapitalist münasibətlərinin inkişafı 
Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra Rusiyada ka-
pitalist münasibətləri inkişaf etməyə başladı. Məhsuldar qüv-


37
vələrlə istehsal münasibətləri arasındakı ziddiyyətlər tamamilə 
aradan qalxmasa da, çox zəiflədi. Bu isə məhsuldar qüvvələrin 
sürətlə inkişafına və cəmiyyətin sinfi quruluşunda xeyli 
dəyişikliklərə səbəb oldu. Çar hökuməti öz iqtisadi siyasətində 
ilk növbədə mülkədar sinfinin mənafeyini müdafiə edirdi. Belə 
ki, hökumət mülkədar sinfinin öz torpaq mülkiyyətini əlində 
saxlamasında və bu torpaqlardan mümkün qədər çox gəlir gö-
türməsində maraqlı idi. Kapitalist təsərrüfat sisteminə keçən 
mülkədarlar indi yeni kənd təsərrüfatı alət və maşınlarını daha 
çox tətbiq etməyə başlayır, bəzi hallarda çoxtarlalı növbəli 
ə
kinə keçirdilər. Lakin kəndlilərin əsas kütləsi torpağı əvvəlki 
köhnə alətlərlə becərirdilər. 
Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra mülkədarlar 
öz təsərrüfatlarını yeni şəraitə, kapitalist şəraitinə uyğunlaş-
dırmalı oldular. Mülkədarların öz təsərrüfatlarını feodal təsər-
rüfatından kapitalist təsərrüfatına çevirib yenidən qurması onlar 
üçün çətin idi. Kapitalist istehsalı üçün tələb olunan şərtlər hələ 
yox idi. Muzdla çalışmağa adət etmiş fəhlə sinfi lazım idi və 
kəndli avadanlığı mülkədar avadanlığı ilə əvəz edilməli idi. 
Bütün bu şərtlər tədricən həyata keçirilə bilərdi. Mülkədarlar 
həm kapitalist, həm də biyar sisteminin xüsusiyyətlərini özündə 
birləşdirən keçid təsərrüfat sistemindən istifadə edirdilər. 
İ
slahatdan sonrakı illərin mülkədar təsərrüfatı məhz iki siste-
min, işləyib-ödəmə sistemi ilə kapitalist sisteminin əlaqələn-
dirilməsinə əsaslanırdı. 
İş
ləyib-ödəmə sistemi ondan ibarət idi ki, kəndlilər 
mülkədarın torpağını öz alətləri və iş heyvanları ilə becə-
rirdilər. Bunun müqabilində mülkədar çox zaman öz torpağının 
bir hissəsini kəndlilərin istifadəsinə verirdi. Bəzən mülkədar 
kəndlinin haqqını məhsulla və ya pulla ödəyirdi. Çox zaman bu 
pul və ya məhsul kəndliyə qabaqcadan, tarla işləri başlanma-
mışdan verilirdi, beləliklə də, kəndlilər işləyib borclarını və 
borcların faizlərini ödəyirdilər. Təsərrüfatı kapitalist sistemi ilə 
idarə etdikdə mülkədar özü üçün iş heyvanı və kənd təsərrüfatı 


38
alətləri almalı idi, halbuki təhkimçilik hüququ dövründə onun 
iş heyvanı və kənd təsərrüfatı alətləri yox idi və torpağı onun 
tutduğu fəhlələr becərirdilər. 
İş
ləyib-ödəmə sistemində torpağın becərilməsi mülkə-
dara kapitalist sistemində olduğundan ucuz başa gəlirdi, lakin 
becərmə işinin keyfiyyəti xeyli aşağı olur və az məhsul alınırdı. 
Kapitalist sistemi iş heyvanı və kənd təsərrüfatı aləti almaq, 
həmçinin dövriyyə vəsaiti üçün mülkədardan xərc tələb edir-
disə də, əkinçiliyin satlıq məhsulunun artdığı bir şəraitdə ona 
işləyib-ödəmə sistemindəkindən xeyli çox gəlir verirdi. İşləyib-
ödəmə sistemi ilə kapitalist sistemi hər ikisi eyni təsərrüfatda 
mövcud idi. Təsərrüfat sahibi hər iki sistemi əlaqələndirərək, 
işlərin bir qismini işləyib-ödəmə sistemi ilə, digər qismini isə 
kapitalist üsulu ilə gördürürdü. 
İ
slahatdan sonrakı dövrdə Rusiyada kapitalizmin inki-
ş
afı milli ucqarların, o cümlədən türk xalqlarının təbii sərvət-
lərini mənimsəməyə yönəldilmişdi. Həmin müstəmləkə bölgə-
lərində kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi və geniş-
lənməsi, öz növbəsində bu bölgələrin ümumi iqtisadi inkişaf 
yoluna cəlb olunması üçün müəyyən şərait yaradırdı. Lakin 
mərkəzi Rusiya quberniyalarına nisbətən türk xalqları yaşayan 
bölgələrdə kapitalizm nisbətən ləng inkişaf edirdi. 
Volqaboyunda kəndli təsərrüfatlarının kapitalist təməli 
üzərinə keçirilməsi üçün yenidən qurulması prosesi daha mü-
rəkkəb və daha çətin gedirdi. Mükəlləfiyyətlər, ödənişlər və 
vergilər altında əzilən, mülkədarlar tərəfindən amansızcasına 
istismar edilən kəndlilər yeni şəraitə tez bir zamanda uyğunlaşa 
bilmirdilər. Təhkimçilik qalıqlarının xüsusilə güclü olduğu 
Orta Volqaboyu rayonlarında mülkədarların böyük bir hissəsi 
işləyib-ödəmə təsərrüfat sistemini gücləndirirdilər. Volqaboyu-
nun taxılçılıq rayonlarında mülkədarlar kənd təsərrüfatı maşın-
ları tətbiqini çoxaltmaqla taxıl istehsalı dəyərini aşağı salmağa 
çalışırdılar. Lakin təsərrüfatı bu şəkildə yenidən təşkil etmək 
üçün mülkədarların çoxunun pul vəsaiti və iş bacarığı yox idi. 


39
Onlar işləyib-ödəmə sistemini genişləndirmək yolu ilə tə-
sərrüfata sərf olunan xərclərin pulunu azaltmağa çalışırdılar. 
İş
ləyib-ödəmə sisteminin üstün yer tutduğu rayonlarda təhkim-
çilik qalıqlarının güclənməsi müşahidə olunurdu. İşləyib-
ödəmə sisteminin əsas bazası ortabab kəndlilər idi. Kəndlilərin 
təbəqələşməsi prosesində ortabab təbəqənin azalması işləyib-
ödəmə sisteminin təsərrüfatın kapitalist sistemi tərəfindən 
sıxışdırılmasına səbəb olurdu. 
Volqaboyunda kapitalist qaydaları əsasında qurulan bir 
sıra təsərrüfatlar meydana gəlmişdi. Burada muzdlu əməkdən, 
təkmil istehsal alətlərindən, bəzən isə kənd təsərrüfatı maşınla-
rından istifadə olunurdu. Burjuaziya nümayəndələri, rus zadə-
ganları və ayrı-ayrı mülkədarlara məxsus olan bu cür təsərrü-
fatların sayı o qədər də çox deyildi. Lakin ümumilikdə islahat-
dan sonra Volqaboyunun kənd təsərrüfatında kapitalist müna-
sibətləri inkişaf etməyə başlamışdı. Orta Volqaboyu rayon-
larında kəndlilərin vəziyyəti xüsusilə ağır idi. Bu yerlərdə ciddi 
torpaqsızlıqla yanaşı, təhkimçilik qalıqları da güclü idi. 
Ə
halinin təbii artımı nəticəsində torpaqsızlıq getdikcə artırdı. 
Bu isə kəndlinin iqtisadi cəhətdən mülkədardan asılılığını daha 
da gücləndirirdi. Bu dövrdə çarizmin köçürmə siyasətinin geniş 
miqyas alması da yerli kəndlilərin torpağa ehtiyacını artırmışdı. 
Təhkimçilik hüququ ləğv edilən zaman Rusiyada iri 
sənaye başlıca olaraq manufakturadan fabrikə keçid pilləsində 
idi. Sənayedə icbari əmək üstün yer tuturdu ki, bu da texniki 
tərəqqini ləngidirdi. Təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi 
sənayedə icbari əməyi aradan qaldırdı. Lakin muzdlu əməyə 
keçilməsi asan iş deyildi və müvafiq sahələrdə istehsalın azal-
masına səbəb olurdu. Təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra 
Rusiyada kapitalist sənayesi inkişaf etməyə başlamışdı. 
Volqaboyu rayonlarında fabrik-zavod sənayesi kapitalist 
inkişaf yoluna keçirdi. 80-ci illərdə istehsalın təmərküzləşməsi 
ilə iri kapitalist sənaye sahələri yaranırdı. Sənayenin inkişafı ilə 
ə
laqədar burjuaziya və fəhlə sinfi formalaşırdı. Sənaye sahə-


40
lərinə milli kapital qoyuluşu getdikcə artırdı. Tatar milli bur-
juaziyası yerli işçi qüvvəsindən istifadə etməyə çalışırdı. Milli 
burjuaziya əldə etdiyi kapital hesabına yeni xəz, dəri və başqa 
yüngül sənaye müəssisələri açırdı. 
Başqırdıstanda kapitalizmin inkişafı dağ-mədən, meşə 
və fabrik-zavod sənayesində özünü göstərirdi. Başqırdıstanda 
kapitalist sənayesinin inkişafı ilə bərabər bir çox sənət sahə-
lərinin manufaktura səviyyəsinə yüksəlməsi cəmiyyətdə əsaslı 
dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olmuşdu. Kapitalist cə-
miyyətinin burjuaziya və fəhlə sinfi təşəkkül tapmışdı. Səna-
yenin inkişafına baxmayaraq Başqırdıstan yenə də Rusiyanın 
kənd təsərrüfatı bölgəsi olaraq qalırdı. 
Rusiyada iri fabrik-zavod sənayesi ilə yanaşı nəqliyyat 
da inkişaf edirdi. Dəmiryol tikintisinin, çaylarda və dənizlərdə 
gəmiçiliyin sürətlə inkişaf etməsi islahatdan sonrakı dövr üçün 
səciyyəvi idi. Su yolları ilə daşınan yüklərin əsas hissəsi Volqa 
hövzəsinin və onu Baltik dənizi ilə birləşdirən su sistemlərinin 
payına düşürdü. XIX əsrin 80-ci illərində dəmiryol çəkilişi 
sürətlə davam edirdi. Bu onillik ərzində Batuma qədər uzanan 
Zaqafqaziya dəmiryolu, Aşqabada qədər uzanan Zakaspi 
dəmiryolu, Volqa üzərindəki Pokrovskdan Ural çayına qədər 
Ural dəmiryolu, Xarkov və Donbası Orta və Aşağı Volqaboyu 
ilə birləşdirən Xarkov-Balaşov-Kamışin dəmiryolu çəkilmişdi. 
1880-1890-cı illərdə dəmiryollarında yük daşınması iki dəfə 
artmışdı. Dəmiryol çəkilişi və dəmiryolları ilə yük daşınma-
sının artması rayonlararası əlaqənin və təsərrüfat əlaqələrinin 
möhkəmlənməsinə səbəb olurdu. Dəmiryol çəkilişinin geniş-
lənməsi bir-birindən çox uzaq iqtisadi rayonları olan Rusiyada 
daxili bazarın genişlənməsi və dünya bazarı ilə ticarət əla-
qələrinin möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Yollar həm dövlət 
tərəfindən, həm də xüsusi şirkətlər tərəfindən çəkilirdi. 
Sibirin kənd təsərrüfatı ilk növbədə mərkəzi Rusiya qu-
berniyalarından mülkədar torpaq sahibliyinin olmaması ilə 
fərqlənirdi. Bundan başqa, Sibirdə əkinçiliyə yararlı olan və 


41
hələ becərilməyən çoxlu torpaq var idi. Buna görə də Sibir 
kəndlilərinin bir çoxu Rusiyanın əhalisi sıx olan yerlərinin 
kəndlilərindən yaxşı yaşayırdılar. Lakin Sibir kəndində çox 
zaman varlılara muzdurluq edən yoxsullar da var idi. Sibirin 
geniş torpaq sahələri Rusiyadan köçüb gələnlərin diqqətini cəlb 
edirdi. Lakin 60-70-ci illərdə köçüb gələnlər hələ çox deyildi. 
Sibirə ildə 12 minədək adam köçüb gəlirdi. 90-cı illərdə Sibir 
dəmiryolunun çəkilməsinin köçmə hərəkatı üçün böyük əhə-
miyyəti oldu. O, Sibirə köçənlərin yolunu xeyli asanlaşdırır-
dı.1881-ci ildən 1900-cü ilədək Sibir və Uzaq Şərq quber-
niyalarına təxminən bir milyon adam köçmüşdü. Sibirə köçüb 
gələnlərin sayı, Sibir əhalisinin təbii artımından xeyli çox idi. 
Köçənlərin əsas axını Qərbi Sibirə, xüsusilə Altaya yönəlmişdi. 
Sibir dəmiryolunun çəkilməsi Sibir taxılının Rusiya ba-
zarına çıxarılmasına yol açdı. Sibirdə buğda əkini artmağa 
başladı. Sibirdə dincəqoyma tarlaçılıq sistemi üstün yer tutur-
du. Dəmiryolu sayəsində Qərbi Sibirdə yağ istehsalı inkişaf 
etməyə başladı. Yağ qismən daxili bazara aparılır, əsas etibarı 
ilə xaricə ixrac edilirdi. Beləliklə,dəmiryol çəkilişi XIX əsrin 
axırlarında Sibirdə taxılçılığın və maldarlığın inkişafına şərait 
yaratdı. Rusiyanın kənd təsərrüfatında Sibirin rolu artmağa 
başladı. 
Rusiyanın milli ucqarları arasında Krım kapitalizmin 
inkişaf sürətinə görə xeyli fərqlənirdi. İslahata qədər Krımda 
ə
mtəə-pul münasibətləri də inkişaf etmişdi. Təhkimçilik 
hüququnun ləğvi və Krıma dəmiryolun çəkilməsi buraya daimi 
və mövsümi işləmək üçün ucuz işçi qüvvəsinin axınını güclən-
dirmişdi. Dəmiryol xəttinin çəkilişi Krımın iqtisadiyyatının in-
kişafında mühüm rol oynayırdı. Belə ki,dəmiryolu Krımı Rusi-
yanın mərkəzi sənaye rayonları ilə əlaqələndirir, kənd təsər-
rüfatı məhsullarının daşınmasını asanlaşdırırdı. Krımda da yeni 
müəssisələr açılmışdı. Sevastopolda ən iri müəssisələr gəmi 
təmiri müəssisələri idi. Krımda torpağın iri torpaq sahiblərinin 
ə
lində cəmlənməsi prosesi güclənmişdi. Kəndlərdə ictimai 


42
təbəqələşmə Rusiyaya nisbətən daha sürətlə gedirdi. Kənddə 
ictimai təbəqələşmə prosesinin kapitalist sənayesinin inkişafı 
üçün də mühüm əhəmiyyəti var idi. Kəndlilərin təbəqələşməsi 
daxili bazarın genişlənməsi üçün şərait yaradırdı. Krım ölkənin 
xarici ticarət əlaqələrində mühüm yer tuturdu. 
Rusiya imperiyasının bütün milli ucqarları üçün həmin 
ucqarlarda məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidən ümumi 
səbəb milli-müstəmləkə zülmü idi. Çarizm öz siyasi məqsədləri 
üçün türk xalqları yaşayan bölgələrdə feodal münasibətlərini 
müdafiə edirdi. Çarizm ucqarların iqtisadi inkişafını məh-
dudlaşdıraraq, onlardan sənaye mallarının satış bazarı kimi, 
xammal mənbəyi kimi istifadə etmək siyasəti yeridirdi. Belə 
siyasət təkcə ucqar rayonların inkişafı üçün deyil, bütövlükdə 
ölkə üçün mənfi nəticələr verirdi. Lakin öikənin kapitalist-
cəsinə inkişafı çarizm tərəfindən ucqarların iqtisadiyyatının 
salındığı buxovları aradan qaldıraraq onları vahid iqtisadi sis-
temə cəlb edirdi. Milli ucqarların həm ölkənin mərkəzi ilə, həm 
də öz aralarındakı iqtisadi əlaqələri artıb möhkəmlənirdi. Kapi-
talizm inkişaf etdikcə, həmin milli ucqarlar get-gedə kapitalist 
Rusiyası iqtisadiyyatının tərkib hissələrinə çevrilirdi.


43

Yüklə 1,4 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin