Mazkur tanbehni Shayx Sa’diy hikmatining shoirona ixcham sharhi deyish
mumkin. Navoiy yomonlarga shafqat qilish yaxshilarga zulm etmoq bilan tengligi
g‘oyasini tabiiy qonuniyatlar va majoziy timsollar orqali to‘liq va mantiqan asosli
ochadi.
“Mahbub ul-qulub”ni forsiyda yaratilgan
pandnomalar bilan qiyoslab
o‘rgangan olim A.Habibullayev shunday yozadi: “pandnomalarda adabiy ta’sirning
g‘oyaviy-tematik jihatini olaylik, u yoki bu fikrni falon
adib falonchidan olgan
deb aytish qiyin. Chunki pandnoma janrida qalamga olingan mavzularning
aksaryati hayotning ko‘pchilikka
manzur xulosalaridan, o‘sha vaqtlar tildan-tilga
ko‘chib yurgan hikmat va ananaviy motivlardan iborat bo‘lishi mumkin. Bu
fikrlarni ilgari surishda adibning roli ularni
qay darajada rivojlantirishida, o‘z
g‘oyaviy maqsadiga qanday bo‘ysundirishida va darajada badiiy ifodalay olishida
ko‘rinadi”.
21
Asarlardagi aforizmlarning tanlangam mavzulari bir xil yoki
o‘xshash bo‘lishi mumkin, ammo ulardagi tasvir uslubi turlichadir.
Har ikkala asardan o‘xshash aforizmlarni keltiramiz:
“Mahbub ul-qulub” asari 80-tanbehi:
Bayt:
Ilm o‘qub qilmag‘on amal maqbul,
Dona sochib ko‘tarmadi mahsul. (532-bet.)
“Guliston” 8-bobi:
Masnaviy:
Harchand o‘qibsan bilimdonsan,
Agar amal qilmasang, nodonsan.
Ustiga kitob ortilgan eshshak
21
Ҳайитов Ш. Алишер Навоий “Маҳбуб ул қулуб” асарининг манбалари ва ғоявий бадиий хусусиятлари.
Филол.фан.номз.дис. ... автореферати. – Т., 1997.
Na olim va na nodondir beshak.(290-bet.)
Ikkala tanbehdan kelib chiquvchi maqsad bitta bo‘lib,
tasvirlash uslubi
ikkala ijodkorda turlichadir. Sa’diyning shu mavzudagi nasriy yo‘lda yozilgan
pandini ham keltiramiz:
Ilimga amal qilmagan olim mashala ko‘targan ko‘rga o‘xshaydi.(290-bet.)
Bu tanbehlarda ilmga amal qilmagan olimlarni turli o‘xshatishlar
bilan
keltiriladi.
Asarlarda tilga nisbatan berilgan ta’rif va inson ko‘ngilining so‘zdan
namoyon bo‘lishi to‘g‘risidagi o‘gitlar ham juda bir-biriga monanddir. Shayx
Sa’diy qit’a janrida shunday yozadi:
Qit’a
Nedur til aqilli kishi og‘zida,
Hunarlikni ganj eshigin ochquchi.
Eshik gar bo‘lur berk na bilsun kishi,
Ki javharsotar ul va yo doruchi.(178-bet.)
Shu tanbeh Navoiy asarida quydagicha keltirilgan:
Bayt:
Ko‘ngil holati so‘z degach bilgurur,
Ki, maxzanda dur yo sadafrezadur.(482-bet.)
Tanbehlarda tilning inson qalbining ko‘zgusi ekanligi aytiladi.
Tasvir
uslubi esa har ikki ijodkorda ikki xildir.
Sa’diyning yaxshilik uchun so‘zlangan yolg‘onni yoqlagan holda keltirgan
pandi:
Maslahat bitirguvchi yolg‘on yaxshidur,
Fitna ko‘targuvchi to‘g‘ridan.
Shu nasihat “Mahbub ul-qulub” asarida quyidagicha beriladi:
Bayt:
Yolg‘on o‘lsa muloyamatomiz
Vahshatangiz chindan aziz.
“Guliston” da keltirilgan hazilmandlik to‘g‘risidagi tanbeh:
Ortiqcha hazilmandlik qilish mahramlar uchun hunar, ammo oqillar uchun
nuqsondir.
Bayt:
Sen o‘z qadr-u qimmatingga, viqoringga hurmat et,
Hazil-mazax ishlarini nadimlarga tashlab ket. (167-bet.)
Navoiy ijodida hazil “
tibat” so‘zi bilan keltiriladi:
Bayt:
Tiybat xush erur bo‘lsa daqoyiqdin anga zeb,
Chun bo‘ldi safohat netar ul so‘zni kishi deb.
Ulug‘mutafakkirning fikricha hazil nozik fikr bilan bezatilsa va o‘rni bilan
ishlatilsa kishilarga
xush yoqadi, agar hazil qo‘pol va o‘rinsiz bo‘lsa, unday hazilni
tilga olmagan maquldir. Yana bir o‘rinda nasriy tanbeh ham berilib, hazilning
ortidan behurmatlik kelishi va uning oxiri judolikka olib borishi aytiladi:
Hazilg‘a shuru’din behurmatlig‘ ortar va hazilning nihoyati jidolg‘a tortur.
Shayx Sa’diy asarida zaiflarga shafqat qilish to‘g‘risida shunday deyiladi:
Zaif fuqaroga shafqat etsang, kuchli dushmandan zahmat ko‘rmaysan.(263-bet.)
Alisher Navoiy ijodida bu borada aytilgan tanbeh yuqoridagi panddan farq
qilmaydi:
Mazlumga baxshoyish ko‘rguzki, zolimdan osoyish ko‘rgaysan.(467-bet.)