Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu

ması və fəaliyyəti (1920-1960-cı illər)” adlı üçüncü yarımfəslində gös-
1
Süleymanov R.C. Azərbaycanda gömrük məntəqələrinin yaradılması və fəaliyyəti 
tarixindən (XIX əsrin I yarısı) // Bakı Universitetinin Xəbərləri. Humanitar 
elmlər seriyası. 2002, № 2, s.130-138; Yenə onun, XIX əsrin birinci yarısında 
gömrük tarixinə dair // Tarix və onun problemləri, 1999, №1, s.49
2
ARDTA: F. 376, siy.1, iş. 103, v.30; iş 363, v.137 
3
ARDA: F. 895, siy. 3, 257, v. 43, 47
4
ARDA: F. 24, siy. 3, iş 23, v.4; f. 84, siy.1, iş 236, v.7-8
5
ARDA: F. 90, siy. 3, iş 2, v. 32-34

---

26 
tərilir ki, 1920-ci il aprelin 27-də Cümhuriyyətin süqutu ilə dövlət müstə-
qilliyini itirən və sovet imperiyasının tərkibinə qatılan Azərbaycanın müs-
təqil xarici iqtisadi fəaliyyət göstərməsinə imkan verilmədi. 1920-ci il 
yunun 1-də Nəriman Nərimanovun imzaladığı “Xarici ticarətin inhisarı” 
dekretinə əsasən xarici ticarət dövlət inhisarına alındı və yalnız Azərbaycan 
Hökumətinin icazəsi ilə malların idxalı və ixracı həyata keçirilə bilərdi.
1
Sovet hakimiyyətinin ilk günlərində gömrükxanalar Maliyyə Komissar-
lığının Gömrük hissəsinin tərkibinə daxil edildi. Gömrük hissəsi gömrük və 
sərhəd mühafizəsi adlı iki şöbədən ibarət idi.
2 
“Azərbaycan SSR-in gömrük 
müəssisələrinin sərhəd mühafizəsi ilə qarşılıqlı münasibətləri haqqında 
Təlimat”da yeni rüsumlar və cərimələrin tətbiq olunmasına başlanıldı.
3 
1922-ci ilin aprelində Azərbaycan SSR XKS və Xalq Maliyyə Komissarlığı 
“Azərbaycan SSR-də gömrük nəzarəti haqqında Əsasnamə”ni təsdiq etdi.
4
Müharibə illərində Azərbaycan gömrükxanaları təsərrüfatın hərbi qaydada 
qurulmasında fəal iştirak edirdi. 1941-ci ildə Culfa-Mincivan və Osmanlı-
Astara dəmiryolu xəttinin istismara verilməsi ilə Azərbaycan ərazisindəki 
gömrükxanaların fəaliyyəti daha da genişləndi. Müharibənin ilk illərində 
sərhəddən buraxılan yük və nəqliyyat vasitələri həcminin artması Bakı 
gömrükxanasının sovet gömrük sistemində mühüm bir yer tutmasından 
xəbər verirdi.
5
Lakin 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanın xarici ölkələrlə 
iqtisad-ticarət əlaqələri geniş xarakter daşımadığından gömrük orqanlarının 
da fəaliyyəti bir o qədər nəzərə çarpmırdı. Sovet gömrük sistemi qabaqcıl 
ölkələrin gömrük işi təcrübəsindən kənarda qalmışdı. 
Dissertasiyanın birinci fəslinin “Sovet gömrük sistemində islahatlar