Ijaraga olingan mulkning qiymati va amortizasiyasi
AКTIVLAR
MAJBURIYATLAR
Asosiy vositalar
boshlang’ich qiymati
bo’yicha
3.000.000
Moliyaviy ijara
bo’yicha qisqa
muddatli majburiyatlar
90.000
Minus: hisoblangan
amortizasiya
1.000.000
Asosiy vositalarning
sof qiymati
2.000.000
Moliyaviy ijara
bo’yicha uzoq muddatli
majburiyatlar
270.000
* Asosiy vositalarning umumiy qiymatiga ijaraga olingan mulk 500.000
231
so’m, yig’ilgan amortizasiyaga esa – ushbu mulkning amortizasiyasi
140.000 so’m, kiritilgan.
Кo’rib turibmizki, asosiy vositalar ijarasining kapitallashgan qiymati
500.000 so’mni tashkil etadi minus 140.000 so’m, amortizasiyasi yoki
360.000 so’m, majburiyatlar esa 90.000 so’m, qisqa muddatli va 270.000
so’m, uzoq muddatliga bo’linadilar.
Ijara to’lovlari hisobotda moliyaviy to’lov (foizlar bo’yicha xarajatlar)
va majburiyatlarni kamaytirish bo’yicha to’lovlarga (ijara kelishuvi
bo’yicha to’lovlar) taqsimlanadi.
Moliyaviy to’lov ijara muddati mobaynidagi minimal ijara
to’lovlarining summasi va boshlang’ich yozilgan majburiyat
summalarining farqidan iboratdir. Moliyaviy to’lov ijara muddati
mobaynida davrlar bo’yicha shunday taqsimlanadiki, har bir davrda
majburiyatlarning qoldig’iga nisbatan doimiy daraja (stavka) saqlanib
qolinishi kerak.
Ijaraga olingan mulkning amortizasiyasi unga bo’lgan egalik qilish
huquqi o’tkazilgan paytda aniqlanadi. Agar egalik qilish huquqi ijarachiga
ijara muddati tugagandan keyin o’tsa yoki bu ko’zda tutilgan bo’lsa,
amortizasiyani hisoblash davri bo’lib, aktivning foydali ish faoliyatining
muddati hisoblanadi. Agar egalik qilish huquqi o’tkazilmasa,
amortizasiyani hisoblash davri bo’lib, quyidagi ikki davrdan eng qisqasi:
ijara muddati yoki aktivning foydali ish faoliyatining muddati hisoblanadi.
Odatda moliyaviy to’lov va hisoblangan amortizasiya summasi hisobot
davri uchun to’langan ijara to’loviga teng emas va buning natijasida
ijaraga olingan aktivning qiymati va u bilan bog’liq majburiyatlarning
qiymati ijara muddatining boshlanishidan kelishilgan hamma davrlar
uchun teng bo’lmaydi.
Ijarachi tomonidan muomalaviy (tezkor) ijaraning hisobi.
Ijara to’lovlari bo’yicha xarajatlar tizimli (sistematik) ravishda har
hisobot davrida (iajraga beruvchi tomonidan hisobga olinadigan
sug’urtalash va xizmat ko’rsatish qiymatidan tashqari) moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobotda tan olinadi.
Ijaraga beruvchi tomonidan moliyaviy ijaraning hisobi.
Ijaraga beruvchi nuqtai nazaridan ijara yoki moliyaviy yoki sotuv
shaklidagi ijara bo’lib ifodalanishi mumkin. Ijaraga beruvchi uchun
moliyaviy ijaraga berilgan aktivlar balansda asosiy vositalar sifatida emas,
balki ijaraga sof investisiyalarga teng bo’lgan debitorlik qarz sifatida aks
ettiriladi. Bunday debitorlik qarzning sof qiymati minimal ijara
232
to’lovlarining joriy diskontlangan qiymati orqali aniqlanishi kerak, ular
kafolatlangan yoki kafolatlanmagan bo’lishidan qat’iy nazar. Ijraga
beruvchi hisobotda ijaradan olingan foydani foizlardan tushgan foyda
sifatida aks ettiradi. Butun foyda kapital qo’yilmalardan olingan foydadir
deb hisoblanadi.
Sotishlarning turi bo’yicha ijara hisobi.
Agar ishlab chiqaruvchi uzoq muddatli ijara shartnomasi bo’yicha
mahsulotning jo’natilishini ishlab chiqarishning moliyalashtirish manbasi
sifatida aks ettirsa, olingan foyda ikki yo’nalish bo’yicha alohida aks
ettirilishi shart:
mahsulotni ishlab chiqarish va sotish;
ijara muddati mobaynida ijara shartnomasi bo’yicha investisiyalar.
Ijara bitimi haqiqatda ijro etilganda, ya’ni ijara shartnomasi bo’yicha
debitorlik qarzining hajmi mahsulotning realizasiya bahosiga teng bo’lsa,
ishlab chiqarishdan olingan daromadlarni hisobga olish mumkin. Ishlab
chiqarishdan olingan daromadlar mos keladigan diskontlash stavkasini
ishlatgan holda minimal ijara to’lovlarning diskontlangan qiymatiga teng
bo’lishi kerak. Lekin ushbu daraja (stavka) realizasiya bahosini hisobga
olmasdan qo’llanilishi mumkin emas. Agarda mahsulot, ish va
xizmatlarning sotuv narxlari mavjud bo’lmasa yoki ularni aniqlash
mumkin bo’lmasa, ijaraga beruvchi sotuvlardan olinadigan yalpi foyda va
foizlardan olingan foydani aniqlashda sezilarli erkin harakat qilishga
egadir. Har qanday hisob jarayoni o’zida ijaradan olingan yalpi foydani
ishlab chiqarish va investisiya qilish o’rtasida ixtiyoriy taqsimlashni
ifodalaydi.
Aktivni qayta ijaraga olish sharti bilan sotish.
Bu kelishuv bo’yicha firma o’zining aktivlarini boshqa tomonga sotadi va
ushbu aktivni sotib olgan tomon ularni sotgan firmaga qaytadan ijaraga
beradi. Odatda aktivlar bozor qiymatiga yaqin narxda sotiladi. Firma asbob-
uskuna qiymatini naqd pulda va ijara muddati mobaynida aktivlardan
iqtisodiy foydalanish huquqini beradi. Mulkni qaytadan ijaraga olish sharti
bilan sotish bo’yicha bitimlarning buxgalteriya hisobining usuli ijaraning
turlariga bog’liqdir.
Agar aktivlarning qaytadan ijaraga olish sharti bilan boshqa sub’ektga
sotilishi uning moliyalashtirilgan ijarasi hisoblansa, unda bunday bitim
ijaraga beruvchi aktivlarni kafolat o’rnida ishlatib qiymatidan oshgan
qismini olingan foyda deb hisoblash maqsadga muvofiq kelmaydi. Bunday
ortiqcha qism, agar tan olingan bo’lsa, muddati uzaytiriladi va ijaraning
muddati mobaynida foydaga olib boriladi.
233
Agar mulkning qayta ijaraga olish sharti bilan sotilishi muomalaviy
ijara hisoblansa, hamda ijara haqlari va realizasiya narxi haqqoniy qiymat
bo’yicha belgilansa, demak oddiy sotuv sodir bo’lgan va har qanday foyda
yoki zarar shu zaxoti tan olinadi.
Agarda mulkning realizasiya narxi haqqoniy qiymatdan past bo’lsa, har
qanday foyda yoki zarar shu zaxoti tan olinadi, bozor qiymatidan past
narxlar bo’yicha ko’rilgan zararning kelgusi ijara to’lovlar bilan qoplanishi
bunga kirmaydi. Bu holda ushbu to’lovlarning muddati uzaytiriladi va u
ushbu aktiv ishlatiladigan vaqt davri mobaynida qilinadigan to’lovlarga
mutanosib (proporsional) ravishda foyda yoki zararga olib boriladi.
Agar realizasiya bahosi haqqoniy qiymatdan yuqori bo’lsa, haqqoniy
qiymatdan oshgan qismining muddati uzaytiriladi va ushbu aktivning
ishlatiladigan muddati mobaynida hisobdan chiqariladi.
Agarda bitim vaqtida haqqoniy qiymat balans qiymatidan kamroq
bo’lsa, balans qiymati va haqqoniy qiymat o’rtasidagi summaga teng
bo’lgan zarar summasi shu zaxoti tan olinadi.
Aktivlarni qayta ijaraga olish sharti bilan sotish bo’yicha kelishuvlar bilar
shug’ullanadigan ijaraga beruvchilar: sug’urta kompaniyalar va boshqa har
xil investorlar, moliyaviy kompaniyalar va mustaqil lizing kompaniyalari
hisoblanadilar.
Ijara kelishuvi bo’yicha aktivlarni sotib olish.
Bevosita ijara haqidagi kelishuv bo’yicha kompaniya aktivlarni
foydalanishga oladi, agarda bungacha u ushbu aktivlarga ega bo’lmagan
bo’lsa. Asosiy ijaraga beruvchilar – ishlab chiqaruvchilar, moliyaviy
kompaniyalar, banklar, mustaqil va xususiylashtirilgan ijara kompaniyalari
va jamoalar hisoblandi.
Кreditdan foydalanish yordamida ijaraga olish (kreditli ijara).
Ushbu muomalada ko’rsatilgan 2 tomondan farqli ravishda kreditli ijara
muomalasi amalga oshirilayotganda 3 tomon ishtirok etadi:
1.
Ijarachi, ya’ni ushbu aktivdan ma’lum haq evaziga foydalanuvchi
shaxs;
2.
Ijaraga beruvchi yoki ulushlik ishtirokchi – mulkning to’liq yoki
qisman egasi;
3.
Кreditor mulk egasiga yoki ijaradorga vaqtincha mulkning qiymatini
qarz sifatida beruvchi shaxs.
Ijarachi nuqtai nazaridan kreditli ijara va boshqa turdagi ijaralar
o’rtasida hech qanday farq yo’q. Ijaraga beruvchi (ijarachi) esa aktivlarni
ijara kelishuvi shartlari bo’yicha sotib oladi va bu xaridni qisman
investisiyadagi o’z ulushidan to’laydi, aytaylik 20% (bu erda «ulushli
234
ishtirokchi» degan sub’ekt paydo bo’lgan). Qolgan 80% uzoq muddatli
kreditor yoki kreditorlar tomonidan to’lanadi. Asosan kreditlar (qarzlar)
aktivlarning garovi, ijara va ijara haqi to’g’risidagi kelishuv orqali
ta’minlanadi. Ijaraga beruvchi qarzdor hisoblanadi. Aktivlarning egasi
sifatida ijaraga beruvchi bu xildagi aktivlar bilan bog’liq hamma
to’lovlarni ushlab qolish huquqiga ega.
Erni ijaraga olish.
Odatda erni ijaraga olish muomalaviy ijaradir, chunki erning ishlatish
muddati chegaralanmagan. Agarda ijara sotib olish yoki erga egalik qilish
huquqini berishni ko’zda tutsa, unda bunday muomala mohiyati bo’yicha
muddatini uzaytirib sotish deb hisoblanadi va bunday ijara
kapitalizasiyalashtirilishi lozim. Agar ijaraga olingan mulkning bozor
qiymatining tarkibida erning narxi 25% dan past miqdorni tashkil qilsa,
ushbu muomala mashina va asbob-uskuna ijarasi sifatida qaraladi. Agar
ijaraga olingan mulkning bozor qiymatining tarkibida erning narxi 25% dan
ko’proq miqdorda bo’lsa, unda erning ijarasi alohida hisobga olinadi.
Ijaraning ustunliklari.
Ijara pul mablag’lari bilan bog’liq muammolarni hal qilishi mumkin,
chunki bu holda ijaraga olingan aktiv qiymatining 100%igacha
moliyalashtirilishi mumkin. Bank kreditlari odatda aktiv qiymatining 80 %
bilan chegaralandi. Xuddi shuningdek ijara kelishuvida qayd qilingan
foizning darajasi stavkasi to’g’risida kelishish mumkin, bank kreditlari
uchun esa suzuvchi (o’zgaruvchan) foizning darajasi (stavkalari)
xarakterlidir.
Ijara bitimlarini muomalaviy (operasion) ijara sifatida tuzish mumkin,
bu ijarachiga qarz chegaralari mavjud bo’lganda, balansdan tashqari
bo’lgan hisobotni moliyalashtirishga yo’l ochadi.
Ishga tushirilishi uzoq muddatga to’xtab turishlarga ega bo’lgan
uskunalarni tayyorlashga buyurtma berishdan ko’ra, foydalanishga tayyor
bo’lgan uskunani ijaraga olish qulaydir.
Ba’zida aktivlarga faqat vaqtincha, mavsumiy yoki birlamchi talab
bo’ladi, bunday holda ijara doimo foydalanishda bo’lgan aktivlarga egalik
qilish noqulay bo’lgan muammolarini yo’q qilishga yordam beradi.
Egalik qilishga nisbatan qisqa muddat ichida aktivlarning ijarasi
ijarachiga yangi mahsulotlarning va yuqori texnologik asbob-uskunaning
eskirishidan «muhofaza» qilishga imkoniyat beradi.
Ijaraning kamchiliklari.
Ijaraga olingan aktivlar qiymatining 100% moliyalashtirilishi
shuningdek pul ko’rinishidagi yuqori darajadagi foizlarni anglatadi.
235
Mavsumiy ijarada asbob-uskuna kerak bo’lgan paytda topish mumkin
bo’ladi deb kafolat berib bo’lmaydi. Undan tashqari, chegaralangan ijara
foizining stavkalari (darajasini) belgilanishi mumkin.
Qisqa muddatli ijara asbob-uskunaning bekor turib eskirishidan himoya
qilishi mumkin, ammo qisqa muddatli ijaraning ijara haqi odatda uzoqroq
muddatli ijaraning ijara haqidan baland bo’ladi (ijaraga beruvchi mumkin
bo’lgan eskirish tavakkalchiligini (riskini) qoplaydi).
Uzoq muddatli ijarada belgilangan ijara darajasi (stavka) ijaraga
beruvchi – kreditorning foiz darajasi (stavkasi) ko’tarilganda, zararlar
tavakkalchiligiga (riskiga) boshlaydi.
Yoritish.
Ijarachilarning moliyaviy hisobotlarida quyidagi ma’lumotlarni yoritish
zarur:
a) moliyaviy ijara shartlarida ijaraga olingan aktivlarning qiymati –
balansni topishrishning har bir sanasiga;
b) ushbu ijaraga olingan aktivlar bo’yicha majburiyatlar – boshqa
majburiyatlardan alohida joriy va uzoq muddatli majburiyatlar orasidagi
differensiya orqali;
v) moliyalashtirilgan ijara va muddati bir yildan uzoq muddatda bekor
qilinmaydigan muomalaviy ijara bo’yicha minimal to’lovlar bo’yicha
majburiyatlar – to’lovlarning summasi va muddatlarini ko’rsatgan holda;
ijarani tiklashning har qanday yangi imkoniyatlarining xususiyati yoki
sotib olinishi, hamda ijara to’lovining ko’payishini nazarda tutgan
shartnomaning moddalari to’g’risidagi ma’lumotlar;
g) ijara shartnomasi bo’yicha moliyaviy cheklashlar – qo’shimcha kredit
va qarzlarni yoki keyingi ijarani olishga cheklanishlar;
d) kutilmagan hodisalarga bog’liq har qanday ijara to’lovlarining
xususiyati;
e) ijaraning oxirida bo’ladigan sarflar bilan bog’liq bo’lmagan
kutilmagan xodisalar bilan bog’liq har qanday majburiyatning xususiyati.
Ijaraga beruvchilarning moliyaviy hisobotlarida ma’lumotlarni ochib
berish.
Ijaraga beruvchilarning moliyaviy hisobotlarida quyidagi ma’lumotlar
va tartiblarni ochib berish lozim:
a) moliyaviy ijaraga qilingan yalpi investisiyalar, hamda ular bilan
bog’liq moliyaviy daromad va ijaraga olingan aktivlarning
kafolatlanmagan qoldiq qiymati;
b) olingan daromadni taqsimlash jarayonida ishlatiladigan usul, ya’ni
taqsimlash tartibi;
236
v) muomalaviy ijaraga berilgan aktivning qiymati va u bilan bog’liq har
bir aktivning guruhiga oid balans hisobotining har sanasiga hisoblangan
amortizasiya to’lovlar.
Dostları ilə paylaş: |