Patent – bu qabul qilingan va ro’yxatga olingan alohida yuridik
huquqdir.
Patentlik huquqi egasiga (sohibiga) boshqa shaxslarning qo’shilmagan
holda patent tarqaladigan buyumlarni, jarayon yoki faoliyatni ishlatish,
ishlab chiqarish va nazorat qilish huquqini beradi.
Haqiqatda esa patentning patentlik organlarida ro’yxatga olinishi uning
himoyasiga kafolat beradi. Patent sudda muvaffaqiyatli
himoyalanmaguncha u raqobatbardosh emas. Shuning uchun sudda
muvaffaqiyatli himoyasi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar patent
qiymatining ajralmas qismi sifatida kapitalga aylanishi kerakligi haqidagi
umumiy kelishuv mavjud. Agarda suddagi ish yutqazilgan bo’lsa, u bilan
bog’liq xarajatlar, patentning amortizasiya qilinmagan qiymati sifatida
teng holda zararga qabul qilinadi. Patentning balans qiymati zarardan
keyingi qiymatigacha qisqartiriladi. Bu qiymat nul ham bo’lishi mumkin.
Zarardan ko’rilgan ziyonni hisobga olgan holda, patent qiymatining har xil
kichiklashtirish summasida, tan olinishi kerak.
Sanoatga oid dizaynni ro’yxatga olish patentning ishlab chiqarilgan
mahsulotning shakliga, na’munasiga yoki ishlab chiqarilgan mahsulotning
247
o’ziga xos bezagi va boshqa ajratadigan belgilaridir. Patent ishlab
chiqarishni himoya qiladi, sanoatga oid dizaynni ro’yxatga olish esa
mahsulot yoki tovarning tashqi ko’rinishini himoya qiladi. Masalan:
kompyuter terminalining yangi dizaynini ro’yxatga olish natijasida himoya
qilinadi, yangi "PENTIUM-4" kompyuteri esa tegishli patent yordamida
himoya qilinadi.
Mualliflik xuquqi – bu adabiyot va musiqa asarlarining, darsliklarning,
ixtiro qilingan san’at asarlarining va boshqalarning mualliflariga qonun
tomonidan beriladigan himoyaning bir shaklidir.
Mualliflik huquqlariga ega bo’lganlarga ma’lum bir eksklyuziv
huquqlar, shuningdek nashr qilish, o’z ishini qayta chop qilish va
ko’paytirish, sotish va nusxalarni tarqatish, o’z asarlarini ijro etish va
yozish huquqlari beriladi.
Mualliflik huquqlarining qiymati qiymat tamoyili asosida o’lchanadi
deb tasnif qilingan. Mualliflik huquqlari butun faoliyat muddati ichida
o’zining iqtisodiy qiymatiga ega emas. Mualliflik xuquqining qiymati
mualliflik huquqi tarqatilgan ish yoki mahsulot daromad keltirgan davr
ichida amortizasiya qilinishi kerak. Lekin mualliflik huquqlari o’zining
faoliyati muddatidan (muallifning hayot davrida va qo’shimcha 50 yil)
ko’p vaqt ichida amortizasiya qilinishi mumkin emas.
Savdo markalari (masalan: «Obi-non») va savdo nomlari (Кoka-kola) –
bu kompaniyalarga, mahsulot va xizmatlarga beriladigan nomlar, belgilar
va boshqa identifikasiyalarni aniqlovchilardir. Mulk egasining dalili
bo’lish uchun ular ro’yxatga olinishi lozim. Ro’yxatga olingan savdo
markalari va savdo nomlari yangilanishi mumkin, shunday qilib ularning
harakat muddatlarini ma’lum bo’lmagan davrga uzaytiradi. Bu holatda
mahsulotning nomlari, belgilari va boshqa identifikasiyani aniqlovchi
xususiyatlari yuridik tomondan himoyalangan bo’ladi.
Savdo markalarini sotib olishda to’langan pul mablag’larining yig’indisi
kapitalga aylantiriladi. Savdo markalariga ishlov berish, himoya qilish,
kengaytirish, ro’yxatga olish va sudda himoya qilish natijasida paydo
bo’lgan sarflar, ya’ni summalar kapitalga aylantirilishi kerak. Bunday
kapitalga aylangan summalar savdo markalarining foydali xizmat muddati
ichida yoki 40 yil ichida, ushbu muddatlarning qaysi biri qisqaroq
bo’lishiga qarab amortizasiya qilinishi kerak.
Franshizalar asosan davlat mulkidan foydalanish yoki kommunal xizmat
ko’rsatish (elektr toki) va xo’jalik sub’ektlaridan foydalanish huquqiga ega
bo’lish uchun, aniq vazifani va aniq xizmatlarni bajarish (masalan, Ardus
kompaniyasi) huquqiga ega bo’lish uchun davlat tomonidan beriladi.
248
Franshizalar haqidagi har bir kontrakt, franshiza mavjud bo’lgan davrni,
shuningdek franchayzerning (ishlatish huquqiga imtiyozlarni taqdim
etuvchi sub’ektning) va franchayzning (bu imtiyozni oluvchi sub’ektning)
huquq va majburiyatlarini konkretlashtiradi (aniqlashtiradi).
Кo’p hollarda franshizaning sotib olish qiymati yuqori va odatda
franshizani sotib oluvchi sub’ekt unga imtiyoz beruvchi sub’ektga
birlamchi qiymatni to’lashi talab qilinadi. Franshizalarning birlamchi
qiymati kapitalga aylantirilishi, keyin esa xarajatlarga qo’shilishi kerak.
Agarda franshiza aniq bir davr bilan chegaralangan bo’lsa, qiymat muqobil
va tizimli ko’rinishda belgilangan amortizasiya summasi uning davriy
baholari bilan aniq qo’yilgan xizmat muddati asosida asoslanishi kerak. Bu
baholar bo’lajak bahoni qaytadan ko’rib chiqish zaruriyatini aniqlash
maqsadida olib boriladi, lekin to’liq amortizasiya qilish davri 40 yildan
oshmasligini talab qiladi.
Sub’ektning sub’ektga imtiyozlarni tegishli xizmati uchun, masalan,
rag’batlantiradigan kompaniyalarda, buxgalteriya hisobi va tashkillashtirish
masalalarini echishda yordamlashishi uchun, beruvchi, ulardan
foydalanuvchi har yilgi va hozirgi to’lovlari aniq joyga ega bo’lgan
ob’ektlarning xarajatlariga qo’shilishi kerak, chunki ular o’lchanadigan
kelajakdagi daromadlarni keltirmaydi. Agar franshiza o’z qiymatini
yo’qotsa yoki qonun tomonidan bekor qilinsa, amortizasiya qilinmagan
summa tezda sub’ektning zararlarga ko’chirilishi shart.
Ijara – bu aktivni ishlatish bo’yicha bir tomondan ikkinchi tomonga
beriladigan huquq. Кo’p hollarda sub’ekt boshqa tomonning mulkini
ijaraga olishni xo’jalik kelishuvi asosida amalga oshiradi va oldindan
to’lovni amalga oshiradi. Ijaraga olish haqidagi xo’jalik kelishuvi
(kontrakt) ijarachiga mulkka egalik qilish huquqlarini va egalik qilish bilan
bog’liq bo’lgan tavakkalchilik va mukofotning ko’p qismini bermaydi.
Bunday mukofot va tavakkalchilikni beruvchi shartnoma kapital ijara deb
nomlanadi. Oldindan to’langan ijara haqi, masalan, majburiyatlarni
kamaytiruvchi to’lovlar, butun ijara davrini o’z ichiga oladi. Bunday
oldindan ijara haqini to’lash boshidanoq «Bo’nak sifatida to’langan ijara
haqi" schyotiga olib borilishi kerak. Bunday aktivning qiymati "Ijara
bo’yicha xarajatlar" schyotining debetiga ko’chirilishi lozim.
Almashtirib bo’lmaydigan tenglashtiriladigan nomoddiy aktivlar.
Buxgalteriya balansidagi moddalarning quyidagi tasnifi o’z o’rniga ega.
Nomoddiy aktivlar, kechiktirilgan xarajatlar va boshqa aktivlardir.
Кo’pchilik hollarda bu keng qamrovli tasnif. Bu nomodiy aktivlardan
ayrimlari ikkita maxsus xarakteristikaga ega: ular uzoq muddatli bo’nak
249
to’lovlari ko’rinishida hisoblaniladi va xo’jayiniga boshqa tomonga sotish
bo’yicha hech qanday huquqlarini bermaydi. Bu nomoddiy aktivlar
alohida tenglashtirilishi mumkin, lekin almashtirilishi mumkin emas.
Кechiktirilgan xarajatlar – bu xizmat ko’rsatish uchun hozirgi davrda
sarflangan va kelajakdagi daromadlarning paydo bo’lishiga olib keladigan
sarflardir, ular uzoq muddatli oldindan to’langan xarajatlar sifatida
balansda aks etiladi. Кechiktirilgan xarajatlar uzoq muddatli aktivlar
sifatida tasniflanadi, chunki ular hozirgi aktivlarning funksional
foydalanish muddatidan keyin daromadlarga ta’sir qiladi. Кechiktirilgan
xarajatlar jismoniy ta’minotga ega emas. Ayrim kechiktirilgan xarajatlar
hozirgi aktivlar sifatida (u qaerda qo’llaniladigan bo’lsa) aks ettiriladi.
Masalan, kechiktirilgan soliqning hozirgi qismi va kechiktirilgan
xarajatlarga sug’urta bo’yicha uzoq muddatli oldindan to’langan bo’nak
to’lovlari misol bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlar va ishlovlarga sarflar,
shuningdek, tashkiliy xarajatlar amaliyotda kamdan-kam
kapitallashtiriladi. Lekin ular kapitalga aylantirilganda odatda
kechiktirilgan xarajatlar sifatida tasniflanadi.
Кechiktirilgan xarajatlar kelgusi faoliyat davrlariga amortizasiya
qilinadi, chunki ular ushbu kelgusi davrlarda daromad olishga imkon
yaratadi. Nomoddiy aktivlar amortizasiyasining 40 yillik maksimal xizmat
muddati kechiktirilgan xarajatlarga xam qo’llaniladi. Lekin, amaliyotda
kechiktirilgan xarajatlar kamdan-kam hollarda 40 yillik xizmat muddatiga
ega bo’ladi.
Tashkiliy xarajatlar – bu tashkilotning faoliyatini tashkil qilish paytida
sarflangan xarajatlardir. Tashkiliy faoliyatga tegishli bo’lgan xarajatlar,
masalan, yuridik, buxgalterlik, kanselyariyaga oid va imidjning
ko’tarilishlari bilan bog’liq xarajatlar, tashkiliy xarajatlar sifatida kapitalga
aylantirilishi mumkin. Tashkiliy xarajatlarning kapitalga aylantirilishining
asosi bo’lib, bu xarajatlar kelajakdagi davr ichida daromad keltirilishi
hisoblanadi. Faoliyatning birinchi yiliga sarflangan xamma summaning
xarajatlarga qo’shilishi xarajat va daromadning nomutanosibligiga olib
keladi.
Ishlab chiqarish faoliyatining muddatini aniqlash imkoniyati bo’lmagan
hollarda ushbu sarflardan olinadigan daromadlarning davrini xam odatda
aniqlab olish imkoniyatiga ega bo’lmaydi.
Tashkillashtirish xarajatlarining aktivlar sifatida tan olinishi biznesning
aniq shakliga bog’liq. Tashkillashtirish xarajatlari odatda ixtiyoriy
tanlangan qisqa davr ichida amortizasiya qilinadi.
250
Umuman olganda, tashkillashtirish xarajatlari ularning aniqlanmagan
xarakteristikasiga muvofiq va tegishli standartda belgilangan maksimal 40
yillik xizmat muddati ichida amortizasiya qilinmaydi.
Dostları ilə paylaş: |