Boshqaruv hisobi bo’yicha tuzilgan hisobot esa kechiktirmasdan chora
ko’rishni talab qiladigan axborotdan iborat bo’lishi mumkin.
Bu hisobotlar odatda hisobot oyi o’tgandan keyin bir necha kunda
yoki kundalik hisobot uchun olingan kunning ertalabiga tuziladi.
11. Hisobotning ob’ekti: Moliyaviy hisobotlarda sub’ekt
yagona
butunlikda izohlanadi. Bir nechta tarmoqlarda faoliyat ko’rsatayotgan
kompaniyalar uchun tarmoqning har biri bo’yicha sarflangan xarajat va
olingan daromadlarni aks ettirish zaruriyati mavjud. Boshqaruv hisobida
asosiy e’tibor sub’ektning uncha katta bo’lmagan bo’linmalariga va
ulardagi ayrim buyumlar,
faoliyatning turlari, tashkiliy bo’linmalar,
javobgarlik markazlariga jalb qilinadi. Lekin sub’ekt xarajatlarining jami
summasini qismlarga bo’lib, ayrim bo’linmalarning xarajatlariga yozish
(o’tkazish), moliyaviy hisobda mavjud bo’lmagan, muhim muammolarni
keltirib chiqaradi.
12. Hisobni to’g’ri yuritmaganligi uchun javobgarlik. Garchi
bunday hollar
kam uchratilsa ham, ba’zida kreditorlar yoki aksiyadorlik
kompaniyalar yillik buxgalteriya hisoboti va balansdagi axborotni asossiz
buzib ko’rsatilganligi haqida kompaniyani ayblab, sudga murojaat qilishlari
mumkin. Boshqaruv hisobidagi hisobotlar esa,
yuqorida
ta’kidlangandagidek, hisobda umumqabul qilingan prinsiplarga albatta
to’g’ri kelishi shart emas va ular keng ommaga mo’ljallangan emas.
Menejer o’zining noto’g’ri bo’lgan qarorlari uchun javobgarlikka
tortilishi mumkin va bunda boshqaruv hisobining ma’lumotlari
bunday
qaror va keyinchalik amalga oshiriladigan tadbirlarga sabab bo’lishi mum-
kin. Lekin javobgarlikka tortish uchun boshqaruv hisobining qandaydir
ma’lumotlari emas, balki faqat qabul qilingan qaror yoki amallar sabab
bo’lishi mumkin.
Moliyaviy hisob bilan boshqaruv hisoblari o’rtasidagi yuqorida
keltirilgan farqlarga qaramasdan, ularning o’rtasida o’xshashlik ham mav-
juddir. Chunki moliyaviy hisobda mavjud bo’lgan elementlarni
boshqaruv
hisobida ham topish mumkin. Buning ikki sababi bor: 1) moliyaviy hisob
uchun umumqabul qilingan prinsiplarning ahamiyatini belgilovchi omillar
boshqaruv hisobiga nisbatan ham amal qiladi. Masalan, boshqaruv
xodimlari o’zining faoliyatida mutlaqo tekshirib bo’lmaydigan sub’ektiv
baholash va fikrlarga tayanaolmaydigan standartlar mavjud bo’lib, har bir
mamlakat o’ziga zarur deb bilgan prinsiplardan (hisob yuritishning asosiy
qoidalari) foydalanadi. Bu prinsiplar odatda bir nechta asosiy konsepsiya
va idrok qilinadigan tushunchalarga tayanib ishlab chiqarilgan bo’ladi.
26
Hozirgi paytda barcha mamlaktlarda buxgalteriya hisobi birinchi nav-
batda balanslashtirish prinsipiga tayanadi.
Ma’lumki, buxgalteriya balansi hisobni mustaqil yuritadigan har bir
xo’jalik yurituvchi sub’ektning ma’lum bir vaqtga bo’lgan moliyaviy
ahvolini pul ifodasida aks ettiradi.
Moliyaviy ahvol deganda kompaniyaning ma’lum bir davrga mavjud
bo’lgan iqtisodiy resurslarini shu kompaniyaning barcha kapitaliga
(solishtirib) qarshi qo’yilishi tushuniladi. Bunda iqtisodiyot hamma kapi-
talga teng bo’ladi. Har bir kompaniyaning ikki turdagi kapitali bo’ladi: o’z
kapitali va jalb qilingan kreditorlik qarzlar.
Shunday qilib iqtisodiy
resurslar – jalb qilingan kapital, majburiyatlar va umuman kapitallardir.
Buxgalteriya hisobidagi atamalarga binoan iqtisodiy resurslarga aktiv
sifatida, kreditorlik qarzlari esa passiv sifatida qaraladi. Lekin bizning
mamlakatimizda passiv deganda ham o’z mablag’larining
manbalari,
hamda jalb qilingan mablag’larning manbalari (birgalikda) tushuniladi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan boshqa mamlakatlarda esa passiv deganda
faqat kreditorlik qarz tushuniladi. Shuning uchun ushbu mamlakatlarda bu
tenglik quyidagicha ifodalansa:
Dostları ilə paylaş: