10.6. Moliyaviy hisobotni tuzish bo’yicha tashkiliy–tayyorgarlik
ishlari.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda kvartal va yillik hisobotlarni o’z
vaqtida tuzish va topshirish maqsadida buxgalteriya apparatining
bajaradigan ishlari va bajarish vaqti ko’rsatilgan umumiy ish grafigi
tuziladi. Ushbu tasliqlangan grafikka asosan buxgalteriya xodimlari
quyidagi ishlarni bajaradilar:
jurnal-orderlardagi summalarni jamlaydilar;
zaruriyat tug’ilganda summalarni bir registrdan ikkinchi registrga
yozadilar;
schyotlar korresopndensiyasidagi summalarni o’zaro taqqoslaydilar.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida muomala summalarini
o’tkazish va hisob registrlarini yopish tartibi quyidagicha:
rasshifrovka varaqlaridagi debet va kredit tomoni bo’yicha jamlanma
summalari jurnal-order va qaydnomalarga o’tkaziladi va yanglishib
ketmaslik maqsadida ushbu summalarga belgi qo’yib boriladi: masalan, 1-
qaydnomadagi 5000-"Кassadagi pul mablag’lari" va 2-qaydnomadagi
5110-"Hisob-kitob schyotining" debetidagi jamlanma summalar 3, 10/1,
13 va boshqa tegishli jurnal-orderlariga o’tkaziladi;
401
7,12,14,15,16,17 analitik hisob qaydnomalari va boshqa tegishli
qaydnomalarning summalari jamlanadi va ushbu summalar tegishli jurnal-
orderlarga o’tkaziladi;
tegishli jurnal-orderlardagi schyotlarning kreditidagi summalar
jamlanadi.
Agarda jurnal-orderda schyotlar bo’yicha analitik ma’lumotlar bo’lsa
summalar hisoblanib kelgusi oyga qoldiq aniqlanadi va aloqada bo’lgan
registrlardagi jamlangan summalar taqqoslanadi.
Misol: 1-jurnal-orderdagi 5110 schyotning debeti va 5110 schyotning
krediti o’zaro aloqa qiladigan ustundagi summalarning jami ushbu
summalarni ko’rsatadigan 2-qaydnomadagi schyotlarning summasi bilan
taqqoslanadi. Shunga o’xshash taqqoslashlar hamma jurnal-orderlar
bo’yicha o’tkazilib bo’lgandan keyingina ushbu summalar bosh daftarga
ko’chiriladi va ushbu summalar bosh daftarga o’tkazilgandan keyin jurnal-
orderlarga belgi qo’yib chiqiladi.
O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi
qonuniga" asosan va 1997 yil 15 fevraldagi Moliya vazirligining 5-son
buyrug’iga muvofiq xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rnatilgan muddatlarda
va tegishli adreslarga quyidagi shakl va hajmda chorak va yillik moliyaviy
hisobotlar topshiradilar. Chet el investisiyasi ishtirokida tashkil qilingan
qo’shma korxonalar faqat yillik hisobot topshiradilar:
a) yillik hisobot quyidagi shakllarning majmuasidan tashkil topadi:
buxgalteriya balansi - 1 shakl;
moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot - 2 shakl;
debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida ma’lumotnoma - 2a
shakl;
asosiy vositalarning harakati to’g’risida hisobot - 3 shakl;
pul oqimlari to’g’risida hisobot - 4 shakl;
xususiy kapital to’g’risida hisobot - 5 shakl;
tushintirish xati.
v) yarim yillik hisobot quyidagi hisobot shakllarini o’z ichiga qamrab
oladi:
buxgalteriya balansi - 1 shakl;
moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot - 2 shakl;
pul oqimlari to’g’risida hisobot - 4 shakl;
debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risidagi ma’lumotnoma - 2a
shakl.
s) choraklik (uch oylik) hisobot quyidagi shakllardan tashkil topadi:
buxgalteriya balansi - 1 shakl;
402
moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot - 2 shakl;
debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida ma’lumotnoma - 2a
shakl.
Yillik moliyaviy hisobotga, sub’ekt faoliyatining hisobot yilidagi yakuniy
natijalariga ta’sir etuvchi asosiy omillar, sub’ektning yillik moliyaviy hisoboti
va sof foydani taqsimlash bo’yicha qabul qilingan aksiyadorlar yig’ilishining
qarorlari, moliyaviy hisobotning tekshirilganligi to’g’risidagi auditorlik
xulosalari ilova qilinadi.
Agar kirish balansi yil boshiga o’zgartirilgan bo’lsa, u holda hisobotga
ilova qilingan tushuntirish xatida o’zgartirish sabablari tushuntiriladi.
Shuningdek, unda qabul qilingan va keyingi yilga qabul qilinishi kerak
bo’lgan hisob siyosati (agar u hisobot yilidagi qabul qilingandan farq qilsa)
keltiriladi.
Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko’zda tutilgan hamma ko’rsatkichlar
keltiriladi. U yoki bu modda (satr, ustun) to’ldirilmagan hollarda, ya’ni
sub’ektning kerakli aktivlari, passivlari, jarayonlari bo’lmaganda, o’sha
moddalar (satrlar, ustunlar) chizib qo’yiladi.
Shaklning muqova qismi quyidagi tartibda to’ldiriladi.
Zaruriy qism "Xo’jalik yurituvchi sub’ekt"da - korxonaning
(belgilangan tartibda ro’yxatga olingan ta’sis xujjatlariga binoan) to’liq
nomi va uning kodi OКPOga muvofiq ko’rsatiladi.
Zaruriy qism "Tarmoq (faoliyat turi)"da - tarmoq (faoliyat turi) va uning
kodi OКONXga muvofiq ko’rsatiladi.
Zaruriy qism "Davlat mulkini boshqarish organi"da- davlat yoki
hududiy (agar shunday sub’ekt mavjud bo’lsa) sub’ekt ustidan boshqaruv
huquqiga ega bo’lgan va moliyaviy hisobot yuboriladigan organning nomi
ko’rsatiladi.
Zaruriy qism "Manzili"da - sub’ektning aloqa uchun to’liq manzili
ko’rsatiladi.
Zaruriy qism "Nazoratdagi miqdor" - sub’ekt tomonidan
to’lg’azilmaydi.
Yil (chorak)lik hisobot tuzishda sub’ektning egasi va davlatning
manfaatlariga rioya etish, investorlar, kreditorlar, aksiyadorlar, soliq
nozirliklari, ta’sischilar, bank muassasalari, xalqaro standartlarning
talablarini hisobga olish va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
amaldagi Farmonlaridan, O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya
hisobi to’g’risidagi" Qonunidan, Vazirlar Mahkamasining tegishli
qarorlaridan, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1995 yil 4
apreldagi 17-02/28-sonli xatidan, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik
403
Кodeksidan, hamda buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishga
taalluqli barcha amaldagi yo’riqnomalardan foydalanish zarur.
Кorxona, ishlab chiqarish birlashmasi va tashkilot o’zining barcha
bulinmalarining moliyaviy-xo’jalik faoliyatining ko’rsatkichlarini hisobot
shakllarining ma’lumotlariga kiritishi shart.
Moliyaviy hisobot tuzishda hisobot davrining eng oxirgi kalendar kuni
hisobot tuzish kuni hisoblanadi.
Tugatilgan yoki qayta tashkil qilingan, mulkchilikning davlat shaklini
jamoa shakliga o’zgartirgan sub’ekt hisobot davrida yil boshlanganidan to
tugatilgan (qayta tashkil qilingan) davrigacha hisobot berishning amaldagi
shakllari bo’yicha hisobot topshiradi.
Yangidan tashkil etilgan sub’ektlar o’z mablag’lari va ularning
manbalarini (sotib olish, qabul qilish qiymatida) hisobotda, ularni
belgilangan tartibda ro’yxatga olingan oyning 1 kunidan boshlab hisobot
yilining 31 dekabriga, hisobot yilining 1 oktyabrdan keyin tashkil qilingan
sub’ektlar esa, davlat tomonidan ro’yxatga olingan kunidan boshlab
hisobot yilidan keyingi yilning 31 dekabriga ko’rsatadilar.
Sub’ekt balansining moddalari to’liq o’tkazilgan aktivlar va passivlar
inventarizasiya (yo’qlama)sining ma’lumotlariga asoslangan bo’lishi
kerak. Buning uchun, yillik hisobotni taqdim etishga qadar, amaldagi
doimiy inventarizasiya komissiyasining a’zolari tomonidan inventarizasiya
natijasida aniqlangan moddiy boyliklarning haqiqiy miqdori bilan
buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o’rtasidagi farqlar to’g’rilanishi lozim.
Shuningdek, debitor va kreditor qarzlari ham taqqoslash dalolatnomasi
o’zaro tasdiqlangan hisoblashish jarayonidagi qoldiqlari rasmiylashtirilgan
xatlar asosida inventarizasiya o’tkazilgan bo’lishi kerak. Yillik hisobotga
ilova qilinadigan tushuntirish xatida, o’tkazilgan inventarizasiyalarning
soni va natijalari shuningdek, inventarizasiya muddati o’tkazilgan
inventarizasiyalarning soni va natijalari shuningdek, inventarizasiya
o’tkazilmagan bo’lsa, uning sabablari aks ettirilishi shart.
Balans moddalarining miqdori moliya, soliq organlari va bank
muassasalarining hisoblari bilan taqqoslangan va aynan bir xil bo’lishi
shart. Ushbu hisoblashishlar bo’yicha noaniq miqdorlarni balansda
qoldirishga yo’l qo’yilmaydi.
Moliyaviy hisobotning tegishli shakllarida birorta o’chirish yoki chizib
to’g’rilash bo’lmasligi kerak. Agar shunday hollarga yo’l qo’yilsa, xato
tuzatilgan sana ko’rsatilgan holda hisobotning ushbu shakllariga mas’ul
shaxslar imzo chekib tasdiqlangan va ushbu shaxslarning tegishli izohlari
bo’lishi shart.
404
Joriy yil hisoboti (u tasdiqlangandan so’ng) ma’lumotlarining ham, joriy
hisobot ma’lumotlarining ham noto’g’riligi e’tirof etilsa, bu narsa joriy
hisobotda (xatoga qaysi davrda yo’l qo’yilgan bo’lsa o’sha davr hisobiga,
chorak, yil boshidan) to’g’rilanadi.
Yillik moliyaviy hisobotni tekshirish mobaynida ishlab chiqarish
xarajatlariga, unga bog’liq bo’lmagan xarajatlarni qo’shish natijasida
daromadning yashirilganligi yoki moliyaviy natijaning kamaytirilganligi
aniqlangan hollarda, joriy yilgi buxgalteriya hisobi va hisobotiga
o’zgartirish kiritilmasdan, balki hisobot davrida aniqlangan joriy yil
foydasi ko’rinishida hisobotda aks ettiriladi.
Dostları ilə paylaş: |