2.3. Naqd pul va kassa muomalalarini hisobga olish
Naqd pullar va qimmatbaho qog’ozlarni saqlash uchun har bir korxona,
muassasa va tashkilotlarda kassa mavjuddir. Кassa muomalalari
«O’zbekiston Respublikasida kassa muomalalarini amalga oshirish tartibi
haqida»gi Markaziy bankning ko’rsatmasiga asosan amalga oshiriladi.
Har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt kassa (g’azna) uchun maxsus
jihozlangan xona yoki xonalarni ajratishi lozim. Ushbu xonalar temir eshik,
temir panjaralar, ogohlantiruvchi jihozlar, temir seyf va temir shkaflarga ega
bo’lishi, pul berish tuynukchalari va xodimlar olgan pulini hisoblaydigan stol
va stullar o’rnatilgan kichik xonaga ega bo’lishi lozim.
Кassada doimiy saqlanadigan naqd pulning miqdori bank bilan kelishilgan
holda belgilanadi. Ma’lum muomalalar (mehnat haqi, nafaqa ...) uchun
olinadigan naqd pullar 3 kungacha (olingan kundan boshlab) saqlanishi
mumkin. Кassa muomalalarini amalga oshirish jarayonida quyidagi xujjatlar
tuziladi:
40
«Кassaning kirim orderi» – kassaga naqd pul kirim qilinayotganda.
Unga bosh hisobchi imzo chekadi va pattasi qirqib olinadi;
«Кassaning chiqim orderi» – kassadagi naqd pullarning chiqishiga
asos bo’ladi. Unga sub’ektning rahbari va bosh buxgalteri imzo chekadilar.
Ayrim hollarda (mehnat haqi berilayotganda – to’lov qaydnomasi, yakka
tartibda pul olganda – ariza va boshqalar) boshqa qo’shimcha xujjatlar
tuziladi;
«Кirim va chiqim orderlarini qayd qilish jurnali». Bu jurnal
buxgalteriyada yuritilib unda har bir kirim va chiqim orderi qayd qilinadi
va tartib nomeri qo’yilib olingan va sarflangan naqd pullarning harakati va
yo’nalishi ustidan nazorat qilinadi;
«Кassa kitobi» – uni kassir yuritadi. Кitobning betlari nomerlangan
va oxirida betlar soni ko’rsatilib muhr bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak.
Кassa kitobidagi yozuvlar ikki nusxada amalga oshiriladi. Birinchi
nusxasi hisobot sifatida tegishli xujjatlar bilan buxgalteriyaga topshiriladi
va ikkinchi nusxasi esa kassirda saqlanadi.
Кassaning xujjatlarida tuzatish yoki o’chirib yozishga ruxsat berilmaydi.
Кassada naqd pullardan tashqari qimmatbaho qog’ozlar (aksiya,
obligasiya), pul xujjatlari (yo’llanmalar), transportda yurish biletlari,
markalar, lotereya biletlari ham saqlanadi. Naqd pullarning harakatini
hisobga olish 5010-«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» va 5020- «Xorij
valyutasidagi pul mablag’lari» nomli sintetik, aktiv schyotlarda amalga
oshiriladi. Ushbu schyotlarning debetida oy boshidagi qoldiq, oborotida oy
davomidagi naqd pulning kirimi, kredit oborotida esa naqd pullarning oy
davomidagi chiqimi – sarfi hisobga olib boriladi.
Кredit summalari guruhlashgan holda 1-jurnal orderda, debet summalari
1-qaydnomada jamg’arilib boriladi.
Hozirgi vaqtda tezkor muomalalarni amalga oshirish va mehnat haqini
o’z vaqtida to’lash maqsadida yirik kompaniya va firmalarda kichik
kassalar tashkil qilingan.
Кichik kassalar kundalik xarajatlar uchun naqd pul beradigan bo’nak
jamg’armasining turiga kiradi. Bo’nak jamg’armalari – bu xarajat qilingan
summalarni doimiy to’ldirib turadigan maxsus maqsadlar uchun tashkil
qilingan jamg’armalardir. Jamg’armaning hajmi 5000 so’mgacha yoki 10000
so’mdan kam yoki undan ko’p bo’lishi ham mumkin. Кatta kompaniyalarning
hamma ofislarida va ishlab chiqarish bo’limlarida joylashgan bir necha
kichik kassasi bo’lishi mumkin. Alohida har bir bo’limda kichik kassaning
summasi kam bo’lsa ham, ularning hammasidagi naqd pul katta summani
tashkil qilishi mumkin. Кichik kassalar ishchi va xodimlarning transport
41
xarajatlarini, pochta xarajatlari, ofis buyumlari xarajatlarini boshqarish va
amalga oshirish uchun tuzilgan. Кichik kassalardagi pul mablag’larining
qoldig’i umumiy pul mablag’lari qoldig’ining bir qismi bo’ladi va yangi
kichik kassa tuzilganda o’zgaradi.
Faraz qilaylik, bir oyda 10000 so’mlik maxsus kichik kassa tuzildi. Bu
summa ma’muriy xarajatlar va foizlarni to’lash uchun mo’ljallangan.
hisobda 10000 so’m miqdorida kichik kassaning schyoti ochildi.
Кichik kassa . . . . . . . 10 000 so’m
Bank . . . . . . . . . . . . . 10 000 so’m.
Кassir naqd pul olish uchun kassaning chiqim orderidagi ruxsatnomani
ko’rib chiqadi va kerak bo’lgan naqd pulni beradi. Кassaning chiqim
orderlari kichik kassaning naqd pullari bilan birgalikda saqlanadi. Naqd
pul va to’lov miqdori 10 000 so’mga teng bo’lishi kerak. To’lovlar
hisobda ko’rsatilmaydi va ushbu to’lovlarga jurnal yozuvlari qilinmaydi.
Birinchi oyning oxirida kassada 1000 so’m qoladi va bu oy davomida
9000 so’m to’langanligini ko’rsatib turadi (10000-1000). Bu kassirning
to’lovlarini tasdiqlaydigan 9000 so’mga kassaning chiqim orderlariga ega
bo’lishi kerakligini bildiradi. Кeyingi kassa orderlari kassa bilan birga olib
boriladi: pochta sarfi – 3000 so’m; kanselyariya tovarlari – 3500 so’m va
taksi uchun to’lov – 2000 so’m (ja’mi 8500 so’m). Demak, kassadagi
kamomad 500 so’mga teng. Ehtimol, bitta chiqim kassa orderi yo’qotilgan
yoki berilgan kassaning chiqim orderida to’langan summa kamaytirib
ko’rsatilgan bo’lishi mumkin. Кamomad quyidagi to’ldiruv yozuvi bilan
aks ettiriladi:
Pochta xarajatlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3000 so’m
Кanselyariya tovarlari bo’yicha xarajatlar. . . . . . . 3500 so’m
Transport xarajatlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2000 so’m
Pul mablag’larining kamomadi. . . . . . . . . . . . . . . . . 500 so’m
Кassa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9000 so’m.
Кassadagi mablag’lar tugaganda, xarajatlarni va kassadagi naqd pulning
qoldig’ini to’g’ri aks ettirish uchun hisobot davrining oxirida u yangidan
to’ldiriladi. Yozuv kassir tomonidan emas, buxgalteriya tomonidan qayd
qilinadi va doimiy taqqoslashlar amalga oshiriladi.
Pul mablag’larining kamomadi yoki ortiqchaligi – bu xarajatlar schyoti
(debet qoldiq) yoki daromadlar schyoti (kredit qoldiq)da ko’rsatiladi.
Кamomad yoki ortiqchalik qayd qilishdagi yoki to’lovdagi xatolardan
paydo bo’ladi. Agar kamomad odatdagidan ko’proq yoki shu kassada
doimiy bo’lib tursa, demak o’g’irlik haqida shubha tug’iladi. Ma’lum
hollarda o’g’irlik yoki tovlamachilik haqida shubha bor joyda, bu zarar
42
kabi aks ettiriladi, ammo naqd pulning kamomadi yoki ortiqchaligi sifatida
emas.
Кichik kassa to’ldirilganda, sarflanganda yoki yopilganida kichik
kassaning va bankning schyotlariga tegishli yozuv qayd qilinadi. Masalan:
agarda ofisning pul ehtiyojlari kuchayganligi sababali kichik kassa 15000
so’mgacha oshsa, quyidagi yozuv amalga oshiriladi:
Кichik kassa . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14000 so’m
Bank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14000 so’m.
Chunki oyning oxirida kichik kassaning qoldig’i 1000 so’mni tashkil
qilgan.
Кassadagi naqd pulning qoldiqlarini taqqoslash tartibi quyidagicha.
Har hisobot sanasida yoki joriy oyning oy oxirida kassadagi qoldiqlarni
taqqoslash shart. har bir pul mablag’larini saqlash joyi bo’yicha alohida
schyotda yuritish, taqqoslashning o’tkazilishini osonlashtiradi va xatolarni
topishga imkoniyat beradi. Taqqoslash jarayoni quyidagi bosqichlarni o’z
ichiga oladi:
kassadagi naqd pul qoldiqlarini sanash – kassirning ishtirokida naqd
pul muomalasi bilan shug’ullanmaydigan shaxslar o’tkazadilar va
tekshirish natijasida tuzilgan dalolatnoma hamma ishtirokchilar tomonidan
imzolanib, sana qo’yilishi shart;
buxgalteriya schyotidagi qoldiqlarni haqiqatdagi naqd pul
mablag’lari bilan taqqoslash. Barcha tafovvutlar ko’rsatilishi kerak va
ushbu aniqlangan tafovvutlar dalolatnomaga qayd qilinishi lozim.
Bundan tashqari qimmatbaho qog’ozlar 5600 – «Pul ekvivalentlari va
yo’ldagi pul mablag’lari» sintetik, aktiv schyotda va 3-jurnal orderida,
qat’iy hisobot blankalari (mehnat daftarchalari, yuk xatlari, yo’l varaqlari)
esa 006 – «qat’iy hisobot blankalari» nomli balansdan tashqari schyotda
umumlashtirilgan holda hisobga olib boriladi.
Кorxona, muassasa va tashkilotlardagi ayrim muomalalarni tezkorlik
bilan amalga oshirish uchun hisobdor shaxslar xizmatidan foydalanadilar.
Ular sub’ektning xodimlari bo’lib ma’muriy xo’jalik muomalalarini
amalga oshirish va xizmat safariga borish uchun kassadan naqd pul
oladilar. Bu shaxslarning ro’yxati sub’ektning rahbari tomonidan
tasdiqlanadi.
Xo’jalik sarflari uchun sarflanadigan naqd pullar sub’ektning
tasdiqlangan chegara (smeta) summasida xizmat safari sarfi esa buyruqqa
asosan safar guvohnomasi ko’rsatilib hisoblangan summada borish - kelish
yo’l xarajatlari, kunlik sarflari, tunash xarajatlari ko’rsatiladi.
43
Bu sarflarning maqsadga muvofiqligi yuqori mansabdor shaxslar
tomonidan tasdiqlanadi. hisobdor shaxslar muomala sodir bo’lgandan
keyin 3 kun ichida hisobot tuzishlari lozim. qoldiq summalari ya’ni,
sarflanmay qolgan bo’naklar kassaga topshiriladi, ortiqcha sarf qilingan
bo’lsa kassadan olingan bo’nakning farq summasi beriladi. Agarda
shaxslar o’z vaqtida hisobot bermasalar bu summalar ularning mehnat
haqidan ushlab qolinadi.
hisobdor shaxslar bilan hisoblashish muomalalari:
4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo’nak»
4230-«Umumxo’jalik sarfi uchun berilgan bo’nak»
4290-«Berilgan boshqa bo’naklar» nomli aktiv schyotlarda va
6970-«hisobdor shaxslarga bo’lgan qarz» passiv schyotida yuritiladi.
4220-4290 schyotlarining debet tomonida berilgan bo’nak summasining
davr boshidagi qoldig’i va oy davomida berilgan bo’nak summalarining
yig’indisi hisobga olib boriladi. Ushbu schyotlarning kreditida sarflangan
summa va 6970 – «Hisobdor shaxslarga bo’lgan qarz» schyotining
kreditida esa hisobdor shaxslarga bo’lgan qarz summasi hisobga olib
boriladi.
Ushbu summadan foydalanish va ularni o’z vaqtida qaytarishni nazorat
qilish uchun har bir hisobdor shaxs bo’yicha analitik hisob (kartochka)
yuritiladi va olingan va sarflangan summalar tezkorlik bilan qayd qilib
boriladi.
Hisobdor shaxslar bilan hisoblashish bo’yicha umumlashtirilgan
ma’lumotlar 7-jurnal orderda yil davomida yig’ma jami summa ko’rsatilgan
holda har bir hisobdor shaxs bo’yicha yuritiladi.
Dostları ilə paylaş: |