Davlat yagona mulk egasi va korxonaning investori bo’lib hisoblanar
edi. Bunday sharoitda korxonaning hisoboti davlat topshiriqlarini bajarish,
davlat byudjetiga qilinadigan ajratmalarning to’g’riligini tekshirish va
statistika axborotlarni yig’ish vositasi bo’lib xizmat qilar edi. Shuning
uchun buxgalteriya hisobi va hisoboti oldiga qo’yiladigan asosiy talablar
quyidagilardan iborat edi:
qat’iy bir xillik (unifikasiyalanganlik);
ishlab chiqarish topshiriqlarining bajarilishini
aks ettiradigan
ko’rsatkichlarga mo’ljal qilish;
soliq solish bazasini va byudjetga boshqa ajratmalarni hisoblash:
Sub’ektlarning faoliyati bozor iqtisodiyotida oldingiga qaraganda
ancha farq qiladi. Bu farqlar quyidagilar bilan bog’liq:
1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning tarkibi o’zgarib, davlat
mulkchiligi jamiyatdagi mulkchilikning faqat bir turiga aylanadi, sub’ekt
faoliyatidan manfaatdor bo’lgan ko’plab yangi mulkchilik yuzaga keladi,
chunki ular bu sub’ektga o’z mablag’larini qo’yadilar.
2. Sub’ektlar raqobatchilikda engib chiqish va samarali moliyaviy
natijalar beradigan qarorlarni qabul qilishga
harakat qiladilar va shu
maqsadda bozor kon’yukturasini o’rganadilar, o’z faoliyatini mustaqil
rejalashtiradilar, mol etkazib beruvchi va xaridorlarni topadilar, narx-
navolarni mustaqil belgilaydilar va hokazo;
3. Byudjetdan moliyalash va davlat kreditlarini
olishdan tashqari
endilikda sub’ektlar faqat xaridorlar va tovarlarni sotish bozorlari uchun
raqobatchilik kurashida qatnashibgina qolmay, undan tashqari,
tijorat
banklarining kredit resurslari hamda potensial investorlarning shunday
mablag’lari uchun raqobatchilik kurashini olib boradilar.
Shuning uchun sub’ektda birinchidan boshqaruv qarorlarini chiqarish
va ularning natijalarini baholash uchun o’z vaqtida va to’liq bo’lgan
axborotni olish ehtiyoji tug’iladi. Ikkinchi tomondan, sub’ektlar
tegishli
axborotni shu sub’ektlarga o’z mablag’larini qo’ygan mavjud investorlar va
bo’lg’usi investorlarga ham topshirishi kerak bo’ladi. Shu bilan birga bozor
iqtisodiyoti sharoitida soliq ajratmalarining to’g’riligi haqida ham hisobot
berish saqlanib qoladi.
Shunday qilib, buxgalteriya hisobi bozor iqtisodiyotiga o’tish
munosabati bilan hisobchilik va statistika funksiyalarini bajaruvchi
vositasidan sub’ektlarning faoliyati to’g’risidagi axborotni yig’ish, ishlash
va topshirish quroliga aylanadi. Bu axborotdan manfaatdor tomonlar o’z
ixtiyoridagi vaqtincha ortiqcha mablag’larni samaraliroq investisiya qilish
to’g’risidagi asoslangan qarorlar qabul qilish uchun foydalanadilar.
15
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda
buxgalteriya hisobini
biznes tili deb atashadi. Uni o’rganish har qanday tilni o’rganishga juda
o’xshab ketadi va buxgalteriya hisobida ishlatiladigan ko’pchilik so’zlar
hayotda qo’llaniladigan xuddi shunday so’zlarga qaraganda boshqacha
ma’noga ega bo’lganligi sababli uni o’rganish biroz qiyinroq tuyuladi.
Har qanday til ham buxgalteriya hisobidek, jamiyatning o’zgarib
borayotgan ehtiyojiga javoban rivojlanib va o’zgarib boradi. Buxgalteriya
hisobida qo’llanib kelinayotgan qoidalar
ham yoki ularning bir qismi
jamiyatning o’zgarib borayotgan ehtiyojlariga qarab o’zgartirilishi
mumkin.
Dostları ilə paylaş: