3.7. Inventar va xo’jalik jihozlarni hisobga olish uslubi.
Inventar va xo’jalik jihozlari sub’ektning faoliyatini yuritishda
foydalanilayotgan moddiy qiymatliklarning ichida o’z o’rniga ega. Ular
foydalanish jarayonida o’zlarining tashqi ko’rinishini o’zgartirmaydi va
sekin-asta eskiradi, ya’ni uzoq muddatli aktivlarga o’xshaydi. Foydalanish
muddatining har xilligi ularning hisobini tashkil qilishga ta’sirini
o’tkazadi. Tegishli tasdiqlangan buxgalteriya hisobining milliy standartlari
va buxgalteriya hisoboti va buxgalteriya balansi to’g’risidagi Nizomga
muvofiq ushbu buyumlarga quyidagi aktivlar kiradi:
bir yildan kam xizmat qiladigan ish qurollari, o’lchov asboblari,
sinov uskunalari, inventarlar, muomalalar va umumiy foydalanishdagi
buyumlar, qiymatidan kat’iy nazar;
xizmat muddatidan kat’iy nazar maxsus qurollar, ish kiyimlari,
poyafzallari, ko’rpa-to’shaklar.
120
Shunday qilib, ushbu buyum va ish qurollarini Inventar va xo’jalik
jihozlari qatoriga kiritish uchun asos ikkita talabdir, ya’ni ularning xizmat
muddati (1 yilgacha) va maxsus xususiyatidir.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar aylanma mablag’lar hisobidan priborlar,
avtomatlashtirish vositalari va laboratoriya uskunalarini olishi va ularni
ham inventar va xo’jalik jihozlari qatorida hisobga olishi mumkin. Chunki
ushbu buyumlar sub’ektning aylanma mablag’lari tarkibiga kiradi.
Demak, foydalanish xususiyatiga ko’ra inventar va xo’jalik jihozlari
asosiy vositalarga va sotib olish tirtibiga muvofiq TMZ qatoriga kiritilishi
mumkin. Shuning uchun xam ushbu xususiyatlari ya’ni, oraliq holati ular
hisobining uziga xos xususiyatini yuzaga keltiradi.
Inventar va xo’jalik jihozlari omborxonada turishi, foydalanishga
berilishi mumkin.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning mulkchiligida bo’lgan Inventar va
xo’jalik jihozlari tarkibi va bajaradigan vazifalarga ko’ra quyidagi
guruhlarga bo’linadi:
1.
Instrument va moslamalar:
a) umumiy foydalanishga mo’ljallangan instrument va moslamalar-
keng foydalanish uchun mo’ljallangan o’lchov, kesuv, charxlov,
temirchilar qo’llaydigan instrument va moslamalar; Chunki ushbu atama
(keng foydalanish) qo’llanilgandan keyin tushinilishi lozimki ushbu
buyumlar bitta emas balki bir nechta mahsulotni ishlab chiqarish yoki
ishlarni bajarish uchun mo’ljallangan.
b) maxsus yo’nalishdagi instrumentlar- ayrim mahsulotni ishlab
chiqarish eki yig’ish jarayonida ishlov berish uchun foydalaniladigan kesuv,
o’lchov va boshqa instrumentlar. Shuning uchun ulardan ayrim mahsulot
turlarini ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladi.
2.
O’lchov qurollari, priborlar va apparatlar.
3.
Almashtiriladigan uskuna eki detallar. Bu buyumlardan
te’mirlamasdan almashtiriladigan mashinaning ayrim qismlari sifatida
foydalaniladi.
4.
Arzon baholi xo’jalik inventarlari- xo’jalikning zaruriyati uchun
foydalaniladigan (idora jixozlari, o’t o’chirgich, soat, parametramqir, bolta
va boshqa buyumlar.
5.
Maxsus kiyimlar va poyafzallar- ish korjomalari, (qo’lqop, etik,
kombinezon, xalat). Bu buyumlar ishchi va xodimlarga bepul, imtiyozli
yoki to’liq bahosida tasdiqlangan me’yor va muddatga beriladi.
6.
Кo’rpa-to’shaklar – xo’jalik yurituvchi sub’ektga qarashli
yotoqxonalarda foydalaniladigan va foydalanayotgan ko’rpa, to’shak,
121
yostiq, choyshab va boshqalardir. (Mehmonxonalar, sanatoriya va
pansionatlarda ushbu buyumlar asosiy vositalarning guruhida hisobga
olinadi).
Ulardan foydalanish nuqtai nazaridan inventar va xo’jalik jihozlari
ombordagi va foydalanishdagi buyumlarga bo’linadi.
Inventar va xo’jalik jihozlari umumiy tartibda hisobga olinadi va
boshlang’ich qiymatda baholanadi va balans aks ettiriladi.
Foydalanishdagi buyumlarning eskirish summasi balansning ayrim
moddasida ko’rsatiladi.
Sub’ektlarda inventar va xo’jalik jihozlari bo’yicha quyidagi
muomalalar amalga oshirilishi mumkin – foydalanishga topshirish,
eskirishi va eskirishi natijasida yoki zarurat bo’lmagan vaqtda
foydalanishdan chiqarish. Bundan tashqari, instrument va moslamalar ish
joyidan charxlash va ta’mirlash uchun berilishi mumkin (almashtirilishi
uchun yoki uzoq muddatga foydalanish uchun qaytarilishi va tiklash uchun
berilishi mumkin) va qaytarib olinishi mumkin. Ayrim maxsus kiyim va
poyafzallar xodimlarga sotilishi mumkin.
Ushbu muomalalarning har bir turini ayrim olgan holda inventar va
xo’jalik jihozlari guruhlari bo’yicha hisobini qayd qilish lozim. Chunki
inventar va xo’jalik jihozlari TMZ guruhiga kirib xar bir javobgar shaxsga
birkitilgan bo’ladi, shuning uchun xar bir javobgar shaxs bo’yicha ayrim
hisobini yuritishi taqozo qilinadi.
Inventar va xo’jalik jihozlari summasi ishlab chiqarish xarajatlariga
qo’shiladi, shuning uchun ularning hisobini xarajatlarning tarkibini
hisobga olish darajasida olib borishni taqozo qiladi.
Inventar va xo’jalik jihozlari hisobini yuritishdagi asosiy vazifalar
TMZ hisobini yuritishdagi vazifalarga o’xshash bo’lib unga yana bitta
vazifa, ya’ni foydalanishdagi inventar va xo’jalik jihozlari eskirish
summasini to’g’ri hisoblash va tegishli xarajat markazlariga olib borish
vazifasi qo’yilgan.
Inventar va xo’jalik jihozlari juda xilma-xil va ko’p bo’lganligi uchun
uning hisobini astoydil tashkil qilish lozim. Ulardan e’tiborsizlik bilan
foydalanish va suiste’mol qilish hollari tez-tez uchrab turadi.
Inventar va xo’jalik jihozlarining mavjudligi va sub’ektda foydalanishi
quyidagi xujjatlarga asosan hisobga olinadi va nazorat qilinadi.
AB-1. Rеzеrvdagi instrument va moslamalarni to’lg’azish (olinishi)
jamg’arma qaydnomasi. Bu jamg’arma qaydnomasi yordamida omborxona
yoki instrument sexidagi instrument va moslamalarning mavjudligi va
harakati nazorat qilinadi.
122
AB-2. Inventar va xo’jalik jihozlarini hisobga olish kartasi- bu
kartochka buyumlarni foydalanishga berishda qo’llanilib uni olgan yoki
topshirgan shaxslarning imzosi bilan tasdiqlanadi.
AB-3. Instrument yoki moslamani tuzatish yoki sozlash uchun
buyurtma. Bu xujjatda instrument va moslamalarni markazlashtirilgan
holda ta’mirlashni tashkil qilishda qo’llanilib ularning harkati hisobga olib
boriladi.
AB-4. Inventar va xo’jalik jihozlarini hisobdan chiqarish
dalolatnomasi- buyumlarning buzilishi, yo’qotilishi natijasida tuzilib
tegishli choralar qo’llash uchun foydalaniladi.
AB-5. Instrumentlarni hisobdan chiqarish va yaroqliligiga almashtirish,
tuzatish dalolatnomasi – bu dalolatnoma kimssiya tomonidan tuzilib
yaroqsiz instrumentlar va moslamalarni hisobdan chiqarish yoki ularni
yaroqliligiga almashtirish uchun qo’llaniladi.
AB-6. Maxsus kiyimlar va muxofaza anjomlarini hisobga olish shaxsiy
varag’i, sub’ektning xodimlari tomonidan yakka tartibda foydalanilaetgan
buyumlarni hisobga olishda qo’llaniladi.
AB-7. Maxsus kiyimlarni qabul qilish va qaytarish hisobining
jamg’armasi – bu jamg’arma qaydnoma yakka tartibda foydalanilgan
buyumlarni yuvish, tozalash, dezinfeksiya qilish, ta’mirlash va saqlash
uchun xodimlardan qabul kilayotganda ombor mudirlari tomonidan
tuziladi.
AB-8. Inventar va xo’jalik jihozlarini hisobdan chiqarish
dalolatnomasi. Ushbu dalolatnoma komissiya tomonidan eskirgan, to’zgan
va yaroqsiz holatga kelgan buyumlar uchun.
(AB-4 asosida umumlashtirilib) tuziladi va chiqindilar omborxonaga
topshirilib, omborxona mudirining imzosi bilan buxgalteriyaga
topshiriladi.
Inventar va xo’jalik jihozlari haqiqiy tannarxda yoki butlangan hisob
bahosida, titulsiz (vaqtinchalik) inshootlar, moslamalar va qurilmalar esa
ularni qurish va barpo etish uchun sarflangan haqiqiy xarajatlarning
yig’indisi summasida hisobga olinadi. Inventar va xo’jalik jihozlarining
haqiqiy tannarxi ularning sotib olish bahosi, transport va tayyorlov
xarajatlari yig’indisining summasiga teng, ya’ni: BxqBsh+Bx+Bt.
Bx – buyumlarning haqiqiy tannarxi
Bsh – buyumlarning shartnoma bahosi
Bx – buyumlarning tayyorlov xarajatlari
Bt – buyumlarning transport tashish xarajatlari.
123
|