4800 – «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar» bilan
bog’liq xo’jalik operatsiyalari
Т/
r
Xo’jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning
bog’lanishi
Dеbеt
Krеdit
1
Moliyaviy ijara bo’yicha to’lovlarning
joriy qismi
4810
0920
151
2
Opеrativ ijara bo’yicha olinadigan
summalarni hisoblash
4820
9350
3
Ijara bo’yicha qarzlarni qoplash uchun
ijarachilardan summalar kеlib tushdi
5010-5530
4810,
4820
4
Olingan vеksеllar bo’yicha foizlar
hisoblandi
4830
9530
5
Mijozlardan kеlib tushadiganlar aks
ettirildi:
a) foizlar
b) dividеndlar
v) royalti
4830
4840
4850
9530
9520
9510
6
Korxonaning bankdagi schyotiga foizlar
va dividеndlar kеlib tushdi
5110-5530
4830,
4840
7
Boshqa tashkilotlardan royaltining kеlib
tushishi
5110-5530
4850
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’zlarining faoliyatida mahsuloti va
tovarlarini sotish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatishi jarayonida ushbu
muomalalarning kreditga amalga oshirilishiga yo’l qo’yadilar. Chunki
ushbu usul yordamida mijozlarni o’ziga ko’proq jalb qiladilar.
Кompaniyaning to’lay olish tizimi takomillashgan va samarali
bo’lishiga qaramasdan, kompaniyada kreditga sotib olgan xaridlarni
to’lamagan mijozlar topiladi. Кreditga sotishda shubhali olinadigan
schyotlarning mavjud bo’lishi muqarrar. Кompaniyalar juda konservativ
(sotuvning tushib ketishiga olib keladigan) va juda liberal (shubhali
olinadigan schyotning ko’payishiga olib keladigan) bo’lmagan kredit
siyosatini ishlab chiqishga urinadilar. Mijozlarning oldingi to’lovlari,
moliyaviy holati hamda daromadlarni olish istiqboli kredit berish bo’yicha
qarorning qabul qilinishida asosiy omildir. Agar shubhali olinadigan
schyotning ehtimoli bo’lsa va ularning baholanishi mumkin bo’lsa, unda
taxmin qilingan shubhali qarzni schyotda aks ettirish kerak. Muvofiqlik
tamoyili shubhali olinadigan schyotlardan ko’rilgan zararlarning
realizasiya amalga oshirilgan hisobot davrida tan olinishini talab qiladi.
Taxmin qilingan olinadigan schyot shubhali qarzlarga xarajat kabi aks
ettiriladi - odatda savdo xarajatlari kabi, turkumlanadigan muomalaviy
faoliyatdan xarajat sifatida. Agarda shubhali olinadigan schyot
kutilmayotgan bo’lsa, u holda daromadning yoki olinadigan schyotlarni
tuzatish (korrektiorovka qilish) kerak emas, olinadigan schyot esa shubhali
152
qarzning tan olingan davrida hisobdan chiqariladi. Bu yondashuv bevosita
hisobdan chiqarish usuli deyiladi.
Natijada sodir bo’lgan ushbu holatlarning yuritish uchun sub’ektlarda
maxsus 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv» schyoti qo’llaniladi.
Ushbu schyotda sub’ektning daromadi hisobiga ayrim buxgalteriya
hisobi ob’ektlarining qiymatiga aniqlik kiritish uchun ajratilgan zahiralar
to’g’risida ma’lumotlar umumlashtiriladi. Shubhali qarzlar bo’yicha
zahiralarning xosil bo’lish tartibi va ro’yxati O’zbekiston Respublikasi
qonunchiligi bilan belgilanadi.
4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv» schyotida shubhali qarzlar
zahirasining holati va harakatining hisobi yuritiladi. Sub’ektning boshqa
korxona va tashkilotlar, shuningdek, ayrim shaxslar bilan shubhali qarzlar
bo’yicha
hisoblashishlar
uchun
zahiralarning
tashkil
qilinishi
9430-«Shubhali qarzlar bo’yicha sarflar» schyotiga olib borilishi lozim.
Shubhali qarz deb sub’ektning belgilangan muddatda (belgilanmagan
bo’lsa - buning uchun etarli hisoblangan vaqti oralig’ida) qoplanmagan va
tegishli kafolat bilan ta’minlanmagan debitorlik qarzi tushuniladi.
Shubhali qarzlar bo’yicha zahira hisobot yili oxirida sub’ektning
debitorlik qarzlari bo’yicha inventarizasiyasini o’tkazish natijalarining
asosida tashkil etiladi.
Zahiraning xajmi har bir shubhali qarz bo’yicha alohida, qarzdorning
moliyaviy holati (to’lov qobiliyati) va qarzni umuman yoki qisman to’lash
ehtimolini baholash asosida aniqlanadi.
Agarda shubhali qarz bo’yicha zahira tashkil etilgan yildan keyingi
yilning oxirigacha ushbu zahiraning ma’lum bir qismi ishlatilmasa unda
qolgan summa tegishli yilning daromadiga qo’shiladi.
Tashkil etilayotgan zahiraning summasiga debet 9430-«Shubhali qarzlar
bo’yicha sarflar» schyoti va 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv»
schyotida kredit yozuvlari amalga oshiriladi.
Balansdan avval sub’ekt tomonidan shubhali deb tan olingan va
olinmagan qarzlarni chiqarishda debet 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha
rеzеrv» schyoti tegishli debitorlar bilan hisoblashishlar schyotlari
korrespondensiyalanadi. Sarflanmagan shubhali qarzlar bo’yicha zahira
summasini yilning daromadiga qo’shganda debet 4910-«Dargumon qarzlar
bo’yicha rеzеrv» va 9390-«Boshqa muomalaviy daromadlar» schyotining
kreditida qayd qilinadi.
Ushbu zahiralarni hisobga olish uchun buxgalteriya ma’lumotnomasi
debitorlik qarzlarni taqqoslash dalolatnomasi, yuk xatlari, schyot-fakturalar
va boshqalar ishlatiladi.
153
Agar shubhali olinadigan schyot ehtimol bo’lishi mumkin va
hisoblanishi mumkin bo’lsa, hisobot davrining oxirida tuzatish yozuvi
qilinishi kerak. masalan, agarda kompaniya 90000 so’mlik shubhali
olinadigan schyot kutayotgan bo’lsa, shubhali qarz bo’yicha xarajatni aks
ettiriladigan quyidagi tuzatuvchi yozuv – o’tkazma kiritiladi:
Boshqa muomalaviy qarzlar, ya’ni 9430.............................90000 so’m.
Shubhali qarzlar bo’yicha zahira – 8910.........................90000 so’m.
Shubhali qarzlarning zahirasi olinadigan schyotlarga kontrschyotdir va
oldingi o’tkazmalarni amalga oshirish vaqtida shubhali olinadigan schyot
manbasining aniqlanishi qiyin bo’lganligi sababli qo’llaniladi. Boshqa ikki
faktni e’tiborga olish kerak: (1) aniq olinadigan schyotni hisobdan
chiqarish va (2) avval hisobdan chiqarilgan olinadigan schyotning kelib
tushishi. Shubhali qarzlarni tuzatish bo’yicha yozuvlar kelgusi shubhali
olinadigan schyot uchun shubhali qarzlarga zahira yaratadi. Ba’zi
olinadigan schyotlar shubhali olinadigan schyotning iqtisodiy ta’sirini
taxmin qiladigan shubhali qarzning baholanishi bo’yicha o’tkazuv
yozuvlari o’tkazilar edi. Shunday qilib, ma’lum olinadigan schyotni
hisobdan chiqarish aktivlarning jami qiymatini, agarda ular faraz
qilingandan ortiq bulmasa qisqartirmaydi. Olinadigan schyotlarning olish
ehtimoli bo’lmaganida hisobdan chiqarish sodir bo’ladi.
Masalan, mijoz «A» dan 100000 so’mlik olinadigan schyotlarni
olishdan voz kechgan kompaniya quyidagi yozuvlarni amalga oshiradi:
Ma’lum olinadigan schyotning hisobdan chiqarish bo’yicha yozuvi:
Shubhali qarzlarning zahirasi............................100000 so’m
Mijoz «A» ning debitorlik qarzlari..................100000 so’m
Yuqoridagi yozuv daromadga yoki to’lanmagan olinadigan schyotning
sof summasiga ta’sir ko’rsatmaydi. Teskarisiga, bu shubhali qarzlar
bo’yicha baholash uchun tuzatish yozuvi bilan boshlangan jarayonidagi
kulminasion yozuvdir. hisobdan chiqarish bo’yicha yozuv sub’ekt
olinadigan schyotni shubhali deb tan olganidagina amalga oshiriladi.
Ba’zan, hisobdan chiqarishdan keyin olinadigan schyotlar bo’yicha
summalar kelib tushishi mumkin. Bu, mijozning holati yaxshilanganida
sodir bo’lishi mumkin. Bu holda pul mablag’larining olinishi kabi aks
ettirilgan qarzni qayta tiklash bo’yicha teskari yozuv amalga oshiriladi.
Masalan, faraz qilaylik, oldingi hisobdan chiqarish yozuvi amalga
oshirilgandan keyin ma’lum vaqt o’tganidan keyin mijoz «A»dan
olinadigan schyot bo’yicha 60000 so’m to’lashga layoqatli.
154
hisobdan chiqarilgan olinadigan schyotning qoplanishi va qayta
tiklanishi bo’yicha yozuvlar tegishli schyotlarda quyidagicha qayd
qilinadi:
Mijoz «A»ning debitorlik qarzi 4010....................60000 co’m.
Shubhali qarzlarning rezervi - 8910......................... 60000 so’m.
Pul mablag’lari 5110..................................................60000 so’m.
Mijoz «A»ning debitorlik qarzi 4010....................60000 so’m.
Moliyaviy hisobot tayyorlanadigan vaqtda qaysi schyotlar bo’yicha
to’lov amalga oshirilishini aniqlash mumkin bo’lmaganligi sababli,
kutilayotgan zararlarni qoplash summasini hisoblab chiqish zarur bo’ladi.
Albatta, baholash katta farq qilishi mumkin. Кompaniyaning buxgalteri
joriy iqtisodiy sharoitni hisobga olgan holda oldingi yillar amaliyotiga
asoslanib zahira summalarini hisoblashlarni amalga oshiradilar.
Shubhali qarzlarni baholash bo’yicha ikkita umumiy usul mavjud: sof
kreditga sotishdan foiz usuli (moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot) va
to’lov muddatlari bo’yicha olinadigan schyotlarning hisob usuli. BXXSlari
sharoitida ikkala usul ham maqbuldir. Birinchi usulning maqsadi shubhali
qarz natijasida paydo bo’lgan xarajatlarni aniq o’lchashdan iborat. Ikkinchi
usulning maqsadi olinadigan schyotlarning sof tannarxini aniq o’lchashdan
iborat.
Sof kreditga sotishdan foiz usuli moslik prinsipiga ta’sir qiladi.
Tajribaga asoslanib, shubhali qarzlardan aniq zararlarning va kreditga sof
sotishning o’rtacha foizi hisoblanadi. Кeyinchalik shubhali qarz xajmini
aniqlash uchun bu foiz hisobot davrining haqiqatdagi sof realizasiyasi
qo’llaniladi.
Masalan, «O» firmasining schyotlaridagi 20___ yil oxiridagi qoldiqlari
quyidagicha aks ettirilgan:
Realizasiyadan
olingan daromadlar
Sotilgan tovarlarning qaytarilishi
va arzonlashtirilishi
64500000
400000
Savdo chegirmalari
Shubhali schyotlarning zahirasi
500000
360000
155
Faraz qilaylik, oxirgi 3 yil mobaynida shubhali qarzlar bo’yicha zararlar
quyidagi summani tashkil etgan:
Dostları ilə paylaş: |