4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rezervni hisobga oluvchi» schotlar
bo’yicha xo’jalik operatsiyalari
Т/
r
Xo’jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning
bog’lanishi
Dеbеt
Krеdit
1
Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv tashkil
qilindi
9430
4910
2
Xaridor va buyurtmachilarning qarzlari
dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv hisobiga
hisobdan chiqarildi
4910
4010,
4020
3 Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrvlar
4910
9390
159
summasining ishlatilmagan qismini ular
tashkil etilgan yildan kеyingi yilning
foydasiga qo’shilishi
4.3. Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyot
(to’lov)ni hisobga oluvchi schyotlar.
Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlarning hisobini yuritish.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’zlarining moliyaviy-xo’jalik faoliyatida
boshqa sub’ektlar bilan doimo aloqada bo’ladilar:
iste’molchi-xaridorlarga tayyor mahsulotlarini sotadilar, ishlarni
bajaradilar, xizmat ko’rsatadilar, bo’nak yoki qarz beradilar;
o’z navbatida boshqa sub’ektlar oldida majburiyatlari paydo bo’ladi,
ya’ni olgan xom ashyo va materiallarning qiymatini to’lash yuzasidan mol
etkazib beruvchilar oldida, bajargan ishlari yuzasidan pudratchilar oldida,
iste’mol qilingan xizmatlar yuzasidan xizmat ko’rsatuvchilar oldida va
hokazo.
Majburiyatlar bu hisobot davrida yoki oldingi davrlarda vujudga kelgan
qarzlar (kreditorlik) bo’lib, ularning qoplanishi (ya’ni so’ndirilishi)
iqtisodiy nafning kamayishiga, ya’ni mavjud aktivlarning kamayishiga olib
keladi.
Majburiyat sub’ektning turli kelishuvlarni bajarishi natijasida vujudga
keladi va tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar yuzasidan
kelgusidagi to’lovlar uchun huquqiy asos bo’lib hisoblanadi.
1-sonli BXMS «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»ga asosan
majburiyatlarni baholashning asosi bo’lib, sotib olingan aktivlar, xizmat va
ishlarning tannarxi yoki qiymati hisoblanadi.
Majburiyatlar qisqa muddatli (joriy) va uzoq muddatli bo’lishi mumkin.
Joriy majburiyatlar
bu kreditorning talabiga ko’ra bir yil ichida
to’lanadigan
majburiyalar(qarzlar)dir.
Uzoq
muddatli
majburiyat(qarz)larga to’lov muddati bir yildan ortiq bo’lgan majburiyatlar
kiradi.
Amaldagi qonunchilikka asosan, vujudga kelgan xorijiy valyutadagi
majburiyatlar so’mda hisobga olinib, hisoblashish-pul xujjatlari yoki
shartnomada kelishilgan xujjatlarda ko’rsatilgan muddatda O’zbekiston
Respublikasi Markaziy Banki o’rnatgan xorijiy valyutaning ko’rslari
bo’yicha qayta hisoblash orqali aniqlanadi. Bir vaqtning o’zida ushbu
hisoblashishlar valyutada hisoblashish va to’lovlarda aks ettiriladi. Xorijiy
valyutalar bilan amalga oshirilgan muomalalar yuzasidan qarzlarni
160
qoplash davrida vujudga kelgan kursning farqlari 9540-«Кurs farqlari
bo’yicha olingan daromadlar (ijobiy)» yoki 9620-«Кurs farqlari bo’yicha
ko’rilgan zararlar (salbiy)» schyotlarida aks ettiriladi.
Joriy (qisqa muddatli) majburiyatlar (qarzlar)ni hisobga olish tartibini
yorituvchi ushbu bo’limda hisobning quyidagi schyotlaridagi hisob tartiblari
haqida ma’lumotlar keltiriladi:
6000-Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyot
(to’lov)ni hisobga oluvchi schyotlar;
6200-Кechiktirilgan majburiyatlarni hisobga oluvchi schyotlar;
6300-Olingan bo’naklarni hisobga oluvchi schyotlar;
6900- Turli kreditorlarga bo’lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar.
Tuzilgan shartnomaga muvofiq mol etkazib beruvchilardan tovar-
moddiy zahiralari qabul qilib olingan paytdan boshlab sub’ekt va mol
etkazib beruvchilar o’rtasida quyidagi yo’nalishlar bo’yicha hisoblashish
muomalalari paydo bo’ladi:
sub’ektga taqdim etilgan aktivlar, xizmatlar va bajarilgan ishlar
bo’yicha;
qabul qilish paytida aniqlangan tovar-moddiy qiymatliklari, ishlar va
xizmatlar miqdorining ortiqchaligi;
etkazib berish yuzasidan xizmatlar, shu jumladan tarif (fraxt)
summasining kam hisoblangan summasi yuzasidan va shunga o’xshash
muammolar bo’yicha.
Ushbu tovar-moddiy qiymatliklar omborxonaga yoki sub’ektning
iste’moliga qabul qilinayotganda kirim orderi yozilib ushbu orderlar ilova
qilingan holda reestr tuziladi va ombor mudiri tomonidan buxgalteriyaga
topshiriladi. Ushbu xujjatlar guruhlashtirilib (taksirovka) va tekshirilib
to’lov xujjatiga ilova qilinadi, chunki bank ushbu isbotlovchi xujjat
bilangina to’lov topshirig’ini qabul qiladi. Кo’rsatilgan summa mol etkazib
beruvchiga to’langandan keyin sub’ektning bankdagi tegishli
schyotlaridan-5110, 5210, 5220, 5510, 5520... «Кo’chirma»lar oladi va
kodlariga asosan ushbu schyotlarga o’tkazib qo’yadi.
hisoblashish muomalari umumlashtirilgan holda 6010-«Mol etkazib
beruvchi va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» va 6020-«Berilgan
vaisqalar» nomli passiv, sintetik schyotlarda olib boriladi. Bu schyotlarda
quyidagi axborotlar yig’ilib boriladi:
hisoblashish xujjatlari akseptlangan (to’lashga qabul qilingan) olingan
tovar-moddiy zahiralarining qiymatliklari;
hisoblashishga qabul qilingan bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan
xizmatlar- elektr qo’vvati, gaz, issiqlik, suv va shunga o’xshashlar;
161
hisoblashish xujjatlari to’lashga qabul qilingan tovar-moddiy
qiymatliklarni keltirish, qayta ishlash sarflari;
hisoblashishlar rejali to’lov tartibida amalga oshirilgan tovar-moddiy
qiymatliklar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning qiymati;
mol etkazib beruvchilardan xujjatlar kelmagan, lekin dalolatnomaga
muvofiq omborga qabul qilingan (fakturasiz) tovar-moddiy
qiymatliklarning qiymati;
qabul qilish jarayonida ortiqcha chiqqan tovar-moddiy
qiymatliklarning qiymati;
yuklarni tashish bo’yicha ko’rsatilgan xizmatlarning qiymati;
xujjat (fraxt)ga nisbatan kam berilgan tovar-moddiy qiymatliklarning
qiymati;
aloqa xizmatlari qiymati va shunga o’xshashlar;
bosh pudratchi tashkilot ham o’zining subpudratchi tashkilotlari
o’rtasida amalga oshiriladigan hisoblashishlar.
Schyotlarni to’lash, ularni taqdim qilgan vaqtidan boshlab kuchga kiradi
va navbat bilan to’lab boriladi.
Нaqiqiy kirimga olingan tovar-moddiy qiymatligining summasi tegishli
tovar-moddiy zahiralari schyotlarining debetida aks ettirilib 6010-«Mol
etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» va
6020-«Berilgan veksellar» schyotlarining kreditida qayd qilinadi.
Tovar, xom ashyo va materiallarni tashib keltirish, yuklash, tushirish,
ularni qayta ishlash xarajatlari ham tegishli tovar-moddiy zahiralari
schyotlarining debeti tomonida va 6010 va 6020 schyotlarining kreditida
aks ettiriladi.
Analitik hisobda tovar-moddiy qiymatliklarning joriy va balansda
baholanish tartibidan qat’iy nazar mol etkazib beruvchilardan schyot-
fakturasida ko’rsatilgan summaga 6010 va 6020 schyotlari kreditlanadi.
Agarda mol etkazib beruvchilarning schyoti akseptlangan va qiymati
to’langan bo’lsa, lekin tovar yoki xom ashyo qabul qilinayotganda undan
kamomad aniqlansa yoki tabiiy kamayish me’yoridan ortiqcha kamomad
aniqlansa tuzilgan tijorat dalolatnomasiga asosan ushbu aniqlangan
summaga mol etkazib beruvchilarga da’vo bildiriladi - debet
4860-«Da’volar yuzasidan olinadigan schyotlar» va kredit 6010-«Mol
etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» yoki
6020-«Berilgan veksellar».
Moddiy qiymatliklar kuzatuvchi xujjatlarsiz, fakturasiz kelgan bo’lsa
quyidagilarni tekshirish zarur:
162
olingan tovar-moddiy qiymatliklarning qiymati oldin to’langanmi
yoki yo’qmiq;
moddiy qiymatliklarni o’lchab, tortib, navi va bahosiga e’tibor berib
tegishli qabul qilish «Dalolatnoma»sini tuzish;
ushbu qiymatliklarning debitorlik qarzida turgan yoki turmaganligi.
Fakturasiz qabul qilingan xom ashyo va materiallarning qiymati
shartnomada ko’rsatilgan yoki joriy hisob bahosida «Dalolatnoma»ga
asosan qabul qilinib 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar» yoki 6020-«Berilgan veksellar» schyotlarining
kreditiga yoziladi va fakturalar kelgandan keyingina bank orqali uning
qiymati navbati bilan to’lanadi.
Agarda mol etkazib beruvchilarga oldindan bo’nak berilgan bo’lsa to’liq
hisoblashish jarayonida umumiy qarz summasidan bo’nak summasi
chegirilib (debet 6010 yoki 6020 va kredit 4310-«TMZ uchun berilgan
bo’naklar») qolinadi va farq summa to’lanadi- debet 6010 va kredit 5110
yoki 5210, yoki 5500, yoki 6910, yoki 6940 va hokazo. Ayrim hollarda
olinadigan tovarlar, material va xom ashyolarning to’lov xujjatlari
sub’ektga kelgan, lekin ushbu qiymatliklar omborxonaga kelib tushmagan
bo’lishi mumkin. Lekin ushbu to’lov xujjatlari bank tomonidan
to’langanmi yoki yo’qmi, qat’iy nazar sub’ekt tomonidan to’lashga qabul
qilinishi (akseptlanishi) zarur.
Ushbu xujjatlar 6-jurnal orderining aksept ustunidagi «Кelib tushmagan
yuklar» ustinida qayd qilib boriladi. Oy oxirida esa ushbu xujjatga asosan
«Yo’ldagi qiymatliklar» sifatida sub’ektning balansiga qabul qilinadi.
Ushbu materiallar omborxonaga qabul qilingandan keyin kirim orderiga
asosan ikkinchi marta qabul qilinib oldingi «Shartli qabul qilingan»
qiymati chegiriladi.
6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» va 6020-«Berilgan veksellar» schyotlarida analitik hisob har bir
mol etkazib beruvchi bo’yicha ayrim yuritiladi. Chunki bu schyotlar
yordamida akseptlangan, to’langan va qarz bo’lib qolgan summalar
nazorat qilinadi va mol etkazib beruvchilar oldidagi majburiyatga rioya
qilishga tezkorlik bilan yordam beradi, bundan tashqari:
schyotlar akseptlangan lekin to’lash muddati kelmagan;
boshqa hisoblashish xujjatlari bo’yicha;
muddati o’tgan to’lovlar bo’yicha;
fakturasiz qabul qilingan moddiy qiymatliklar bo’yicha;
qiymatini to’lash muddati kelmagan veksellar bo’yicha;
qiymatini to’lash muddati o’tgan veksellar bo’yicha;
163
olingan tijorat qarzlari bo’yicha hisoblashishlarning holati nazorat
qilib boriladi.
Mol etkazib beruvchilar bilan hisoblashishlar umumlashtirilgan holda 6-
jurnal orderda 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar» va 6020-«To’lanadigan veksellar» schyotlarining
krediti bo’yicha qayd qilib boriladi. Bu jurnal-orderda analitik va sintetik
hisob bir vaqtning o’zida olib boriladi, analitik hisob har bir to’lov xujjati,
kirim orderi yoki qabul qilish dalolatnmoasiga asosan yuritiladi.
Bu jurnal-order har oyning boshiga mol etkazib beruvchilarga
to’lanmagan summa bilan ochiladi va unda:
to’lov muddati kelmagan xujjatlar bo’yicha;
to’lov muddati o’tgan xujjatlar bo’yicha;
qiymatliklar kelib tushmagan lekin to’lov xujjati bo’yicha qiymati
to’langan;
qiymatliklari kelib tushmagan va to’lov xujjatlari to’lanmagan;
to’lov muddati kelmagan veksellar;
to’lov muddati o’tgan veksellar;
fakturasiz qabul qilingan qiymatliklarning oy boshiga qoldiq
summasi alohida olgan holda ko’rsatiladi;
6010 va 6020 schyotlar bo’yicha 6-jurnal-orderda har bir xujjatga to’liq
ma’lumot yig’iladi.
sanasi;
qayd qilish №; raqami
mol etkazib beruvchining nomi va manzili;
ombordagi kirim xujjatining №;
kirim qilingan tovar-material qiymatliklarining joriy hisobidagi
bahosi;
to’lov xujjatidagi qiymati;
qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i;
bojxona to’lovlari va yig’imi va hokazolar.
6020-«Berilgan veksellar» schyotida sub’ektning TMB va boshqa
aktivlarni, bajarilgan ishlarni va ko’rsatilgan xizmatlarni sotib olish uchun
bergan veksellari aks ettiriladi. To’lanadigan veksellar foizli yoki foizsiz
bo’lishi mumkin. Foizli veksellarda vekselning asosiy summasini-nominal
qiymatini va belgilangan foiz miqdorini aniq ko’rsatadi. Foizsiz
veksellarda haqiqatda foiz to’lashni nazarda tutadi, chunki bunday
veksellarning nominal qiymatini qoplash muddatida to’lanadigan yagona
summani tashkil etadigan qarz va foiz summalarini o’zida aks ettiradi. Ushbu
schyotning kreditida sotib olingan TMB, boshqa aktivlar- bajarilgan ishlar va
164
xizmatlar uchun veksel bilan ta’minlangan joriy majburiyatlar aks ettirilib,
ular qoplanishi davrigacha hisobga olinadi. Veksellar bo’yicha majburiyatlar
qoplansa, tegishli pul mablag’larini hisobga oluvchi schyotlarning krediti va
6020-«Berilgan veksellar», 6820-«Нisoblangan foizlar» schyotlarining
debetida ushbu muomalarga tegishli summalar aks ettiriladi.
6020-«Berilgan veksellar» schyoti bo’yicha analitik hisob berilgan
veksellarning har bir turi bo’yicha olib boriladi.
To’lov muddati o’tgan veksellar bo’yicha hisob alohida yuritiladi.
Dostları ilə paylaş: |