5-BOB. ASOSIY VOSITALAR VA NOMODDIY AКTIVLARNI
HISOBGA OLISH
5.1. Asosiy vositalarni turkumlarga ajratish va baholash tartibi.
Jamiyatga zarur bo’lgan mahsulotni ishlab chiqarish uchun mehnat
vositalari va mehnat buyumlaridan foydalaniladi. Mehnat vositalari deb,
mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashadigan mehnat qurollari
hamda shu ishlab chiqarishda bevosita qatnashmaydigan, lekin uning
uchun ma’lum sharoitlar yaratib, uni tashkil qilishga uzoq muddat xizmat
qiladigan mulklarga aytiladi. Ularga imoratlar, inshootlar, uzatuvchi mos-
lamalar, mashinalar, asbob-uskunalar, transport vositalari, uy-joy binolari,
xo’jalik inventarlari va hokazolar kiradi va uzoq muddatli aktivlar
hisoblanadi.
Asosiy vositalar tushunchasi.
Uzoq muddatli aktivlar – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo’lib:
a) bir yildan ko’proq foydali xizmat qilish muddatiga ega bo’ladi;
b) ishlab chiqarish, ma’muriy maqsadlar uchun foydalaniladi yoki ijaraga
beriladi;
v) sotish uchun mo’ljallanmaydi.
Uzoq muddatli aktivlar o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi:
Moddiy aktivlar (asosiy vositalar); jismoniy tabiiy ko’rinishga ega
bo’lgan, uzoq muddatda foydalaniladigan, aktivlar; erlar, binolar,
inshootlar, uskunalar, tabiiy resurslar va shunga o’xshashlar.
Moddiy aktivlar ham o’z navbatida uchta guruhga bo’linadi:
amortizasiya qilinishga tegishli bo’lgan moddiy aktivlar, masalan,
binolar, inshootlar, uskunalar, mebellar, qurilmalar;
emirilishga tegishli bo’lmaganlari, masalan foydali qazilmalar,
o’rmon boyliklari va shunga o’xshashlar;
amortizasiya yoki emirilishga tegishli bo’lmaganlari, masalan er;
Nomoddiy aktivlar - moddiy ko’rinishiga ega bo’lmagan, lekin
sub’ektning mulki hisoblanib ularni sotib olishga oldindan sarflar amalga
oshirilgan va kelgusida sub’ektga daromad keltiradigan aktivlardir.
Nomoddiy aktivlar quyidagi aktivlar sifatida aniqlanadi:
kompaniya faoliyatida faol katnashadi, investisiya sifatida yoki qayta
sotish maqsadida saqlanilmaydi;
reja bo’yicha joriy hisobot davri tugashidan keyin manfaat keltirishi
kerak;
hamma vaqt ham moddiy asosga ega emas.
175
Nomoddiy aktivlarning qiymati faqat imtiyozlar yoki tadbirkorlik
huquqlari bilan ifodalanib, muomalaviy, moliyaviy yoki foizli daromad
keltiradi. Masalan, gudvil, patentlar mualliflik huquqlari, savdo markalari.
Mehnat vositalarining asosiy xususiyatlaridan biri shundan iboratki, ular
ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat xizmat qiladi va shu bilan birga
o’zining jismoniy ko’rinishini saqlab qoladi. Lekin ular mahsulot ishlab
chiqarish yoki ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo’lgan sharoitlarni
yaratib berishda uzoq muddat qatnashadi hamda asta-sekin eskirib boradi
va eskirgan qismi ishlab chiqarilayotgan mahsulot, ish yoki xizmatning
tannarxiga qisman o’tkazilib boriladi. Sub’ektning moliyaviy-xo’jalik
faoliyati jarayonida asosiy vositalar sub’ektga olinadi va foydalanishga
beriladi, eskiradi, ta’mirlanadi, bir bo’limdan ikkinchi bo’limga
o’tkaziladi, eskirishi, sotilishi va tekinga berilishi natijasida sub’ektning
hisobidan chiqariladi, vaholanki doimo harakatda bo’ladi.
Sub’ektlar asosiy vositalarga egalik qilish, ulardan foydalanish, boshqa
sub’ektga sotish, tekinga (ehson sifatida) berish, almashtirish, ijaraga
berish, vaqtincha tekinga foydalanishga berish va hisobdan chiqarish
xuquqlariga egadirlar.
Ushbu huquqlardan faqatgina dastlabki xujjatlarni o’z vaqtida va to’g’ri
to’lg’azish natijasidagina samarali foydalanishi mumkin.
Buxgalteriya hisobining asosiy vazifalaridan biri mavjud asosiy
vositalarni to’g’ri hisobga olish va ularni mulk sifatida saqlash, ta’mir
qilish, asosiy vositalarning kelishini, chiqib ketishini va sub’ektning
ichidagi harakatini tegishli xujjatlarga asosan hisob registrlarida to’g’ri aks
ettirib borishdan iborat.
Shuningdek buxgalteriya hisobi asosiy vositalarning mahsulot
tannarxiga o’tkazayotgan eskirish summasini to’g’ri aniqlash uchun ham
xizmat qiladi va ushbu hisoblangan eskirish summasini kalkulyasiya
ob’ektiga qaysi tartibda olib borishni ko’rsatib beradi.
Asosiy vositalarni buxgalteriyada hisobga olishning eng asosiy
vazifalaridan biri shundan iboratki, u mavjud asosiy vositalardan to’g’ri va
unumli foydalanib, imkoni boricha ko’p va sifatli mahsulot ishlab
chiqarishni va ishlab chiqarishga sarflangan har bir so’mning rentabellik
darajasini oshirishni ta’minlashi kerak. Chunki mavjud qarorlarga ko’ra,
barcha sub’ektlar mulklar uchun byudjetga soliq to’lashlari kerak. Bu
to’lovlarning summasi mulklarning miqdoriga qarab mutanosib ravishda
o’zgaradi, asosiy kapitalning qiymati oshgan sari to’lovlarning summasi
ham oshib boradi, bu esa sub’ekt foydasining kamayib ketishiga ta’sir
qiladi. Bunday iqtisodiy siyosat sub’ektlarni ortiqcha asosiy mablag’lardan
176
voz kechishga, eng zarur bo’lgan asosiy vositalarni olib qolib, ulardan
unumli foydalanishga majbur qiladi.
Buxgalteriya hisobi yordamida sub’ektda bekor turgan va ortiqcha
asosiy vositalar aniqlanadi, ularni boshqa tashkilotlarga ijaraga topshirish
yoki sotish choralarini ko’rishga yordam beradi va mavjud asosiy vosita-
lardan qanday foydalanayotganligi va ulardan yana ham unumliroq
foydalanish yo’llarini izlab topishga yordam beradi.
Asosiy vositalar ishlab chiqarishga qatnashishi nuqtai nazaridan ishlab
chiqarishga taalluqli asosiy vositalari va noishlab chiqarishga taalluqli
asosiy vositalariga bo’linadi.
Ishlab chiqarishga taalluqli asosiy vositalardan moddiy ishlab chiqarish
sohasida foydalaniladi, ishlab chiqarishning bir nechta jarayonida
qatnashib, asta-sekin eskiradi, o’zining qiymatini yaratilgan mahsulotning,
bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatning tannarxiga qisman o’tkazib
boradi. Ularga moddiy ishlab chiqarish sohasida ishlatiladigan imoratlar,
inshootlar, o’tkazuvchi moslamalar, mashina va asbob-uskunalar, transport
vositalari, ishlab chiqarish va xo’jalik inventarlari, yirik shohli ishchi va
mahsuldor hayvonlar, ko’p yillik daraxtlar va boshqa mehnat vositalari ki-
radi.
Noishlab chiqarishga taalluqli asosiy vositalar ishlab chiqarish bilan
bevosita bog’liq bo’lmagan madaniy-maishiy, sog’liqni saqlash
muassasalari, kommunal xo’jalik korxonalari va shu kabi tarmoqlarga
xizmat qiladi va ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydi, lekin
sub’ektning moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda yordam beradi.
Ular ishlatish jarayonida asta-sekin eskirib, o’z qiymatini qisman yo’qotib
boradilar. Asosiy vositalar xalq xo’jaligining qaysi tarmog’ida
ishlatilishiga qarab, shuningdek tarmoqlar (sanoat, qishloq xo’jaligi,
o’rmon xo’jaligi, transport, aloqa, qurilish, savdo va umumiy ovqatlanish
va hokazo) bo’yicha ham guruhlashtiriladi.
Asosiy vositalarni xalq xo’jaligining tarmoqlari va turlari o’rtasida
taqsimlashda ular yordamida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatlar
qanday tarmoq yoki faoliyatning turiga taalluqliligiga qarab, tegishli
asosiy vositalar ham o’sha tarmoq yoki faoliyat turiga kiritiladi, masalan,
xalq xo’jaligining tarmoqlaridagi, shu jumladan sanoat ishlab
chiqarishidagi asosiy vositalarning qanday maqsadda foydalanishi va
qanday ishlarni bajarishiga qarab, quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Imoratlar – bularga sex, ombor, tajribaxona, idora, o’t o’chirish
deposi, garaj va shunga o’xshash mehnat sharoitini yaratib beruvchi, tashqi
177
atmosfera ta’siridan himoya qiluvchi va moddiy boyliklarni saqlash uchun
xizmat qiluvchi binolar kiradi.
2. Inshootlar – bularga mehnat buyumlarining o’zgarishi bilan bog’liq
bo’lmagan, texnikaviy vazifalarni bajarish uchun xizmat qiladigan suv
minorasi, ko’priklar, temir yo’llar, asfalt ko’chalar, devorlar, nasos stan-
siyalari, kanallar va hokazolar kiradi.
3.
O’tkazuvchi moslamalar – bular yordamida elektr va issiqlik
energiyasi, hamda mexanika energiyasi o’tkaziladi, bir inventardan ik-
kinchi inventarga suyuq va gazsimon moddalar yuboriladi. Bunday
moslamalarga elektr o’tkazish yo’llari, gaz suv va bug’ o’tkazuvchi quvur
yo’llar, telefon o’tkazuvchi simlar, kabellar va hokazolar kiradi.
4. Mashina va asbob uskunalar, shu jumladan:
a) kuchlantirish mashinalari va asbob-uskunalar (issiqlik va elektr
energiyasini ishlab chiqaruvchi generatorlari, transformatorlar, yordamchi
stansiyalarning asbob-uskunalari);
b) ish mashinalari va asbob-uskunalar (mahsulotni yaratish yoki ishlab
chiqarish xususiyatidagi xizmatlarni bajarish jarayonida mexanik ta’sirni
ko’rsatuvchi mashinalar, jumladan tokarlik stanoklari, tikuv mashinalari,
kranlar, kompressorlar);
v) o’lchov va tartiblovchi uskunalar, moslamalar va tajribaxonaning
asbob-uskunalari;
g) hisoblash texnikasi;
d) boshqa xil mashina va asbob-uskunalar.
5. Transport vositalari – samolyotlar, avtomashinalar, vagonlar,
kemalar, aravalar, avtobuslar va hokazolar kiradi.
6.
Uskunalar – asosiy vositalarning ushbu turiga mehnat buyumlariga
ishlov berishga xizmat qiladigan mexanizasiyalashtirilgan yoki
mexanizasiyalashtirilmagan qo’l mehnatining qurollari yoki mashinalari
kiradi.
7. Ishlab chiqarish va xo’jalik inventarlari, jihozlar va boshqa asosiy
vositalar – xo’jalik va idora inventarlari, idora jihozlari, yozuv
mashinalari, telefon apparatlari, texnika kutubxonalari va boshqa
buyumlardan iborat.
8.
Ishchi va mahsuldor hayvonlar (otlar, tuyalar, ho’kizlar, sigirlar,
buqalar, qo’toslar, qo’ylar, echkilar va boshqalar).
9.
Кo’p yillik daraxtlar – mevali, dekorativ va ixota daraxtlari.
10.
Boshqa asosiy fondlar (kutubxona fondlari, muzeydagi qiymatliklar
(muzeydagi eksponatlardan tashqari) zoopark va boshqa muassasalardagi
tirik hayvonlarning eksponatlari, byudjet muassasalari va tashkilotlarida
178
asosiy vositalar tarkibida hisobga olingan ish kiyimlari, o’rin-ko’rpalar,
kiyim va poyabzal, sahna uskunalari hamda ijarachining balansida hisobga
olinadigan ijaraga olingan asosiy vositalarga ketgan kapital sarflar).
Asosiy vositalar foydalanilishiga qarab harakatdagi, Rеzеrvdagi va
harakatsiz yotgan asosiy vositalarga bo’linadi.
Xo’jalik jarayonida foydalanilayotgan barcha asosiy vositalar
harakatdagi asosiy vositalar deb hisoblanadi.
Rеzеrvdagi asosiy vositalar deb kapital tuzatishdagi va eskirishi
natijasida ishdan chiqqan mehnat vositalarini almashtirish uchun
mo’ljallangan vositalarga aytiladi. Buxgalteriya hisobi har bir sub’ektda
mavjud Rеzеrvdagi asosiy vositalar ushbu sub’ektga kerakli miqdorda
bo’lishini nazorat qilib borishi va ularning me’yordan oshishiga yo’l
qo’ymasligi kerak.
Harakatsiz yotgan asosiy vositalar deb sub’ektning o’zida yoki uning
ayrim bo’linmalarida ishlab chiqarish faoliyatining to’xtab qolishi (tegishli
tashkilotlar tomonidan to’xtatib qo’yilishi) natijasida ishlatilmayotgan va
sub’ektning omborlarida bekor turgan mehnat vositalariga aytiladi.
Sub’ektlarning qaramog’ida ularning o’zlariga tegishli asosiy
vositalardan tashqari vaqtincha foydalanishga, ya’ni ijaraga olingan asosiy
vositalar ham bo’lishi mumkin. Shuning uchun asosiy vositalar mazkur
sub’ektlarga tegishliligiga qarab ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhga
sub’ektning mulki hisoblangan asosiy vositalari kirsa, ikkinchi guruhga
ijaraga olingan asosiy vositalar kiradi. Sub’ektning asosiy vositalari ushbu
sub’ektning balansida aks ettirilib, ijaraga olingan asosiy vositalar ham
sub’ektning ushbu balansida aks ettiriladi va ular bo’yicha ushbu
sub’ektda amortizasiya (eskirish) hisoblanmaydi.
Dostları ilə paylaş: |