5.7. Asosiy vositalarga amortizasiya hisoblashning
tartibi va usullari.
Yuqorida ta’kidlanganidek, sub’ektlarning asosiy vositalari foydalanish
jarayonida asta-sekin eskirib boradi. Bu eskirishning iqtisodiy mohiyati
shundan iboratki, asosiy vositalar o’z qiymatini ishlab chiqarilayotgan
mahsulotning tannarxiga o’tkazib, iste’mol qiymatini asta-sekin yo’qotib
boradi.
Sub’ektlarning mulki bo’lgan asosiy vositalarning eskirishi
0200-«Asosiy vositalarning eskirishi» passiv, sintetik schyotlarning
guruhida hisobga olinadi.
217
Asosiy vositalarning eskirishi har oyda belgilangan va amaldagi
me’yorlar bo’yicha to’la tiklash uchun ajratilgan amortizasiya summasi
miqdorida aniqlanadi.
0200-«Asosiy vositalarning eskirishi» schyotlarining guruhi quyidagi
schyotlardan tashkil topgan:
0200
ASOSIY VOSITALARNING ESKIRISHINI
HISOBGA OLUVCHI SCHYOTLAR
0211
Еrni obodonlashtirishning eskirishi
0212
Moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy
vositalarni obodonlashtirishning eskirishi (O’zR AV
25.05.2009 y. 1181-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV
Buyrug’itaxriridagi satr)
0220
Bino, inshoot va uzatuvchi moslamalarning eskirishi
0230
Mashina va asbob-uskunalarning eskirishi
0240
Mеbеl va ofis jihozlarining eskirishi
0250
Kompyutеr jihozlari va hisoblash tеxnikasining eskirishi
0260
Transport vositalarining eskirishi
0270
Ishchi qayvonlarning eskirishi
0280
Ko’p yillik o’simliklarning eskirishi
0290
Boshqa asosiy vositalarning eskirishi
0299
Moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy
vositalarning eskirishi (O’zR AV 25.05.2009 y. 1181-2-son
bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’itaxriridagi satr)
To’la qiymatiga amortizasiya hisoblangan asosiy vositalarga eskirish
hisoblanmaydi.
Asosiy vositalarning eskirishi ikki xil bo’ladi. Birinchisi – jismoniy eskirish
va ikkinchisi, ma’naviy eskirishdir.
Jismoniy eskirish deb asosiy vositalarning atmosfera sharoitlari ta’sirida
va ulardan foydalanish jarayonida uning moddiy tuzilishida ichki
o’zgarishlar /zanglash, chirish, ayrilish/ sodir bo’lganda boshlang’ich
holatining yo’qolishiga aytiladi. Jismoniy eskirish asosiy vositalardan
foydalanish jarayonida ham ular bekor yotganda ham sodir bo’lishi
mumkin. Asosiy vositalarning jismoniy eskirishining darajasi ularning
ishlab chiqarishdagi foydalanishi bilan bandlik darajasiga, sifatiga
texnologik jaryonning xususiyatlariga, chetki sharoitlardan muhofaza
qilish va parvarish qilish sifatlari, hamda ishlaydigan ishchilarning
malakasiga bog’liq.
218
Asosiy vositalarning texnikaviy tavsifi va iqtisodiy samaradorligining
davr talabidan, ya’ni haqiqatdan orqada kolishi ma’naviy eskirishi deb
ataladi. Ma’naviy eskirish o’z navbatida ikki xil bo’lishi mumkin.
Birinchisi – shu kabi asosiy vositalarni qayta ishlab chiqarishining
arzonroqqa tushishi natijasida ular qiymatining kamayishi bo’lsa,
ikkinchisi – yangi va ilg’orroq asosiy vositalarni joriy qilish va ularning
texnikaviy jihatdan orqada qolishi natijasida qiymatining pasayib ketishi
hisoblanadi.
Asosiy vositalarni qayta tiklash va qayta ishlab chiqarish maqsadida
ularning har oydagi eskirgan qiymati mahsulot, bajarilgan ish va
xizmatlarning tannarxiga qo’shib boriladi. Ushbu ishlab chiqarilayotgan
mahsulot, ish va xizmatlarning tannarxiga qo’shiladigan asosiy vositalarning
eskirish summasi to’la qayta tiklashga belgilangan amortizasiya
ajratmalarining o’rnatilgan me’yorlariga asosan hisoblanadi. Bu me’yorlar
asosiy vositalrning balans qiymatiga nisbatan bir yillik foizlar hisobida
belgilanadi va davlat tomonidan yagona tartibda tasdiqlanadi. o’rnatilgan
me’yorlar barcha sub’ektlar uchun yagona va majburiy bo’lib hisoblanadi.
Amortizasiya ajratmalarining me’yorlari asosiy vositalarning guruhlari va
turlariga belgilanadigan umumiy me’yorlardan iborat.
Amortizasiya miqdorini hisoblashga ta’sir qiluvchi omillar
quyidagilardan iborat:
boshlang’ich qiymati;
qoldiq qiymati;
amortizasiya qilinayotgan qiymati;
taxmin qilinayotgan foydalanish muddati;
o’rnatilgan amortizasiya me’yori.
Asosiy vositalar bo’yicha amortizasiya ajratmalari /eskirish/ning bir
yillik summasini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
=
c
A
м
к
к
х
к
Ф
)
К
М
(
)
Т
Б
(
+
−
+
bunda: A
s
– amortizasiyaning yillik summasi;
B
q
– asosiy vositalarning balans qiymati;
T
x
– taxminiy tugatish xarajatlari;
M
q
– asosiy vositalarning tugatilishidan olinadigan materiallarning
taxminiy qiymati;
К
q
– asosiy vositalarning taxminiy qoldiq qiymati;
F
m
– asosiy vositalardan foydalanish muddati.
To’la qayta tiklashga mo’ljallangan amortizasiya ajratmalari (eskirish)
ning yillik me’yori (E
m
)ni topish uchun esa quyidagi formuladan
foydalaniladi:
219
м
к
к
к
х
к
м
Ф
Б
100
)
К
М
(
)
Т
Б
(
Э
×
×
+
−
+
=
Masalan, asosiy vositaning balans qiymati (B
q
) 2500000 so’m, tugatish
xarajati (T
x
) - 200000 so’m, asosiy vositani tugatishdan olingan
materiallarning qiymati (M
t
)-400000 so’m qoldiq qiymati (Q
q
)-300000
so’m va asosiy vositalardan foydalanish muddati (F
m
)-10 yil deb faraz
qilsak, unda to’la qayta tiklashga mo’ljallangan yillik amortizasiyaning
(eskirish) me’yori (E
m
)- 8% bo’ladi.
10
2500000
100
)
400000
200000
2500000
(
Э
м
×
×
−
+
=
Amortizasiya summasini hisoblash jarayonida quyidagi usullardan
foydalaniladi:
1.
Qiymatni bir tekisda (to’g’ri chiziqli) hisobdan chiqarish usuli;
2.
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizasiyani hisoblash
(ishlab chiqarish) usuli;
3.
Tezlashtirilgan hisobdan chiqarish usuli;
a) sonlar yig’indisi bo’yicha qiymatni hisobdan chiqarish (kumulyativ)
usuli;
b) qoldiqni kamaytirish usuli.
Bir tekisda (to’g’ri chiziqli) hisobdan chiqarish usuli. Bu usulga muvofiq,
ob’ektning amortizasiyalanadigan qiymati uning xizmat qilish muddati (davri)
mobaynida bir tekisda hisobdan chiqariladi (taqsimlanadi). Ushbu usul,
amortizasiya summasining aktivning xizmat muddatining uzoq davom
etishiga bog’liqligiga asoslanadi. Har bir davr uchun amortizasion chegirmalar
summasi amortizasiyalanadigan qiymatni (ob’ektning boshlang’ich
qiymatidan uning qoldiq qiymatining ayirmasi) ob’ektdan foydalanishning
hisobot davri soniga bo’lish orqali hisoblanadi. Amortizasiya me’yori doimiy
hisoblanadi.
Masalan, yuk mashinasining boshlang’ich qiymati 10.000.000 so’m
besh yil muddatli foydalanish davri oxiridagi qoldiq qiymati 20% ni
tashkil qiladi yoki to’g’ri chiziqli hisoblab chiqarish usuliga binoan
1.800.000.0 so’mni tashkil etadi. Ushbu tartibda amortizasiya hisoblash
quyidagicha bajariladi:
Dostları ilə paylaş: |