Qadriyatlar falsafasi

AT-TERMIZIY 
Abu Iso Muhammad at-Termiziy milodiy 824 yilda Termiz yakinidagi Bug’ 
qishlog’ida uncha badavlat bo’lmagan oilada tavallud topib, 892 yili shu qishloqda 
vafot etgan. O’rta asrlarda Termiz, Urganch, Buxoro, Samarqand ilm-fan va 
madaniyati rivojlangan shaharlardan biri bo’lgan. Mana shunday qulay madaniy 
muxitda o’sgan at-Termiziy yoshligidan turli ilmlarni egallashga intilgan. 
Termiziy diniy va dunyoviy fanlarni, ayniqsa, xadis ilmini alohida qiziqish 
bilan egallagan va bu boradagi o’z bilimlarini mutassil oshirish uchun ko’pgina 
SHarq mamlakatlarida, jumladan, Iroq, Isfahon, Xuroson, Makka va Madinada 
yashagan. U imom al Buxoriy, imom Muslim, imom Abu Davud, Qutayba, Ishoq ibn 
Muso va boshqa mashhur muhaddislardan tahsil olgan. O’z davrining etuk muxaddis 
olimi sifatida tanilgan at-Termiziy ko’pdan-ko’p shogirdlarga ustozlik qylgan. 
At-Termiziy ko’zi ojiz bo’lib qolishiga qaramay, bir qancha asarlar yozib, 
bizga meros qoldirgan. Ularning aksariyat qismi islom ta`limotida Qur`ondan 
keyin turadigan muhim manbalar hisoblangan hadislarga bag’ishlangan. «Al-jomi`» 
(«Jamlovchi»), «Ash-shamoil, an-nasaviy» («Payg’ambarning alohida fazilatlari»), 
«Al-ilm fi-l-xadiys» («Hadislardagi og’i-shishlar»), «Risola fi-l-xilof va-l-jadal» 
(«Hadislardagi ixtilof va bahslar haqidagi risola»), «Kitob ul-asmo-va-l-kuna» 
(«Ismlar va laqablar haqida kitob») kabi asarlar shular jumlasiga kiradi. 
At-Termiziyning asarlari nafaqat diniy ilmlar majmuasiga oid bo’lib qolmasdan, 
balki dunyoviy ilmlarga xam oid ma`lumotlarga boydir. 
G`AZZOLIY 
O’lkamizda tasavvufning paydo bo’lishi va yoyilishi juda ham uzoqdan 
boshlanadi. .«Hujjatul islom» («Islomning hujjati») laqabini olgan musulmon 
kalom falsafasining eng yirik namoyondalaridan biri, tengi kam iloxiyotchi alloma, 
tasavvufda alohida martabdga erishgan Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-

---

G’azzoliy (1058—1116) o’z asarlarida tasavvufni targ’ib qildi. Imom 
G’azzoliyning asarlari mana, to’qkiz asrdirki, qo’ldan tushmay, qayta-qayta 
o’qilmoqda. Islom olamida bu ulug’ zotga munosib baxo berilgan: «G’azzoliyga 
vahiy kelmagan, xalos. Vahiy kelganida edi, u payg’a
:
mbar bo’lardi. Boshqa 
sifatlari etarli!» Utsyng shoh asarlaridan biri «Diniy ilmlarni tiril-tirish» haqida ham 
o’z vaqtida yuksak baho berilgan. Uning diniy falsafiy g’oyalari SHarq 
mamlakatlarida, jumladan, Markaziy Osiyoda g’oyat katta ta`sir ko’rsatdi. 
Olimlarning aytishlaricha, tasavvuf oqimi Movarounnahrda XII asrning yirik 
olimlaridan biri YUsuf Hamadoniy maktabidan boshlangan. YUsuf Hamadoniy 
etikdo’z bo’lgan. Buxoro va Samarqandni dushman hujumidan himoya qilishda 
qatnashgan. Uning maktabidan turli tariqatlar paydo bo’lgan. YUsuf Hamadoniy o’z 
izdoshlarini mehnatga, kasb-hunar egallashga undagan. Uning ta`limoti kishining har 
bir nafasida ong, aql-idrok bo’lmog’i, bosgan har bir qadamida diqkat e`tibor 
sezmog’i, o’z vatani ishqi bilan band bo’lmog’i, ya`ni uni bilmog’i, xalq bilan 
alokada bo’lib, birga hayot kechirmog’i kerak, degan g’oyadan iboratdir. 
Tasavvuf falsafasida insonning ruhiy, ma`naviy, ahloqiy kamolotiga yordam 
beruvchi g’oyalar ustunlik qiladi. Bu bejiz emas, albatta. CHunki inson ruhini 
tarbiyalash, parvarish etish orqali uni go’zal hamda xulq-atvorli, fazilatli qilib 
etishtirish mumkin. 
Tasavvuf futuvvat bilan uzviy bog’liq. Futuvvat tasavvuf bosqichlaridan birini 
tashkil etadigan tariqatning bir bo’lagidir. CHunki futuvvat asoslari bilan tasavvuf, 
tariqat g’oyalari o’zaro muvofiq, xamohangdir. 
Tasavvuf singari futuvvat ham Husayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnoma 
sultoniya» asarida aytilishicha, inson axloqini poklash, mehru shafqat, himmat va 
mardlik ko’rsatishni, bor narsasini hech kimdan kizg’anmaslikni, qalbni kibru 
xavo, gina-kudrat, qasd-g’azabdan pokiza tutishni, hamma vaqt xalq xizmatida 
bo’lishni, barchaga insof-muruvvat ko’rsatish va zvaziga hech narsa talab 
qilmaslikni tarrib etadi. Tasavvuf ham, futuvvat ham yaxshilik yo’lida jondan 
kechishga tayyor, fidoyi qalb egasi bo’lishga, do’stlarga naf etkazishga, 
do’stlarni dushman zararidan himoya etishga da`vat ztadi. Ularning muxim 
talablari qatoriga yana yolg’on, bo’hton va behuda so’zlardan tilni tiyish,
nojo’ya, nomaqbul so’zlardan, g’iybatdan quloqni berkitish, ko’rish nojoiz 
hisoblangan narsalardan ko’zni yumish, xarom narsalardan ko’lni tortish ham kiradi. 
Man etilgan joylarga borish, haqorat va gunohga sabab bo’ladigan ishlarni qilish, 
xarom ovqatlarni eyish, zinoga yo’l qo’yish, oqibatini o’ylamasdan ish tutish, 
boshqalardan o’zini ustun deb hisoblash, kamtarlikni unutib manmanlik yo’liga 
kirib ketish, tasavvuf singari, futuvvatda xam qoralanadi. 
Tasavvuf va futuvvatning aytib o’tilgan ustunlari va shartlaridan tashqari 
man etadigan, ta`qiqlaydigan narsalari ham bor. Bular yaxshilarning orqasidan 
gapirish, birovlarni mazax kilish, gap tashish, ko’p kulish, va`daga xilof ish 
qilish, xasad qilish, zulm o’tkazish, aldash, odamlardan ayb qidirish, betga 
choparlik, yolg’on qasam ichish, ta`magirlik, xiyonat qilish, noto’g’ri guvohlik 
berishdan iboratdir. 
Ma`lumki, tasavvufda Olloh raxmatiga etishning, inson ma`naviy kamolot 
yo’lining to’rt bosqichi mavjudligi bayon etiladi. Bular shariat, tariqat, ma`rifat 
va haqiqatdir. 

---

SHariat — diniy qonun-qoidalar va marosimlarni, «Qur`on» va Hadislardagi 
axloqiy ilohiy ko’rsatmalarni puxta o’zlashtirish, ularni aniq, izchil suratda 
bajarish, xudoga ibodat qilishdir. SHariat xudoni idrok bilan tanishni ko’zda 
tutadi. SHariat talablari, qoidalarini bajarmasdan tariqatga o’tish mumkin 
emas. Tariqat— er yuzidagi lazzatlardan voz kechib, nafsni tiyib, xilvatda 
yashab, faqat xudo haqida o’ylash, xayol surish, eslash, uni qalbdan sevishdir. 
Ma`rifat — hamma narsaning, butun borliqning asosi xudo ekanini bilish, aniqlash 
va shu tariqa xudoga etish demakdir. Ma`rifatda olam, yulduzlar, oy, quyosh, 
odamlar, hayvonlar, kushlar, kapalaklar, boshqa jamiki narsalar xudoning 
zuhurotidan iborat, odam Olloh quyoshining zarrasi deyiladi. Haqiqat — o’zini 
xudoning dargoxiga erishgan, vasliga etgan, xatto u bilan qo’shilib ketgan, deb 
bilishdir. 
Tasavvufning oqimlari, asosiy yo’shalishlari nihoyatda ko’p va xilma-xil 
bo’lib, turli davrlarda dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida uning har xil 
yo’nalishlari paydo bo’lgan va yoyilgan. Bizning yurtimiz—Turon zaminda va 
musulmon SHarqida tasavvufning bir necha buyuk tariqati — ta`limotlari, 
paydo bo’ldi. Bular XII asrda Turkistonda maydonga kelgan yassaviya va 
suhrovardiya, XII asr oxirida Xorazmda vujudga kelgan kubroviya, XIV asrda 
Buxoroda yuzaga kelgan naqshbandiya va boshqa tariqatlardir. 
Tasavvuf falsafiy ta`limotining tarkibiy qismlari bo’lmish yassaviya, 
kubroviya, nakshbandiya va boshqa tariqatlarda umumiy jihatlar bilan birga, 
ularni bir-biridan farqlab turuvchi tomonlar ham ko’p. Lekin bu tafovutlar ularni 
bir-biriga qarama-qarshi qo’yishga birini yaxshi, birini yomon deb baholashga olib 
kelmasligi kerak. Tasavvuf ta`limotkning har bir shakli, asosiy oqimi o’z 
davrining mahsuli, muayyan sharoitlardagi talab-ehtiyoj, imkoniyatlarning 
ifodasidir. Tasavvuf tariqatining har bir shakli ahamiyati o’z davridagi talab va 
ehtiyojga javob bera olgani, kelajakdagi ma`naviy kamolotga qanchalik ta`sir 
ko’rsatgani bilan belgilanadi. Kezi kelganda tasavvufning Turkiston zaminida 
vujudga kelgan asosiy yo’nalishlari o’zaro bir-birlarini inkor qilgan tarzda 
emas, balki yangi tarixiy sharoitlarda bir-birini to’ldirgan, o’zaro boyitgan, yangi 
bosqichga ko’targan, bir-birlarining qonuniy davomi va takomillashishi sifatida 
yuzaga kelganini aytib o’tish joyiz.