M. C. AtakiŞİyev n. M.ŞIXƏLİyeva r. N. NurəLİyeva maliYYƏ menecmenti (Dərslik)

 
 
5.2. Pul axınlarının proqnozlaşması 
Pul vəsaitlərinin büdcəsi, inkassa və ödənişlərlə əlaqədar firmanın nağd vəsaitlər 
axınının proqnozu olub, adətən bir ay üçün tərtib edilir. 
Pul vəsaitlərinin büdcəsi gələcək nağd daxilolmalar və ödənişlərin planlaşması 
əsasında, müxtəlif vaxt dövrləri üçün işlənilir. O, hesabat dövründə gözlənilən 
daxilolmalar və ödənişlərin vaxtını və həcmini göstərir. Belə bir məlumata malik olan 
maliyyə direktoru firmanın pul vəsaitlərinə olan gələcək tələbatını müəyyən edir, bu 
tələbatın maliyyələşməsini planlaşdırır və onların sərfinə nəzarət edir. 
Qısamüddətli proqnozlar bir ay üçün hazırlanır, çünki onların formalaşmasında 
nağd axınının mövsümü dəyişilməsi nəzərə alınır. Əgər pul axınları qabaqcadan 
gözlənilən, lakin çox dəyişkəndirsə, daha da qısa müddətdə büdcəni hazırlamaq 
mümkündür. Həmin səbəbdən də nisbətən sabit pul axınlarında büdcə kvartal və daha 
uzun müddətə tərtib oluna bilər. 
Büdcələrdən çoxunun dəqiqliyinin qiymətləndirilməsi satış həcminin 
proqnozundan asılıdır. Bu proqnoz daxili və ya xarici məlumat, və ya da hər ikisi 
birlikdə istifadə olunaraq əsaslandırılır. I halda ticarət agentləri gözlənilən dövr üçün 
satış həcmini qiymətləndirməlidirlər. Kommersiya direktoru bu qiymətləndirməni 
dəqiqləşdirərək, onları ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə qruplaşdırır. Sonradan, məhsul 
növləri üzrə satış həcmləri proqnozları firmanın realizə həcminin ümumi 
qiymətləndirilməsi kimi birləşdirilir. Daxili məlumatın belə təhlilinin əsas çatışmayan 
cəhəti, onun uzaqgörən olmamasıdır. Çox vaxt sahənin konyukturasındakı, eləcə də 
bütünlükdə iqtisadiyyatdakı ciddi tendensiyalar nəzərə alınmır. 
Odur ki, bir çox kompaniyalar xarici məlumatları da nəzərə alaraq, iqtisadiyyat və 
sahə üçün satış həcminin proqnozunu bir necə il əvvəl üçün tərtib edirlər. Təsərrüfat 
fəaliyyətinin və satış həcminin sahə üzrə əsas proqnozları tərtib edildikdən sonra
, 
hər bir 
əmtəə üçün bazar yeri, ən çox ehtimal olunan qiymət və yeni məhsula alıcıların 
gözlənilən münasibəti müəyyən edilir. Adətən, bu qiymətlər marketinq üzrə direktorla 
birlikdə müəyyənləşir. Bu məlumatın əsasında xarici istifadəçilər üçün satış həcminin 

---

39 
proqnozu hazırlanır. Daxili və xarici məlumatların təhlili nəticəsində yaranmış satış 
həcminin proqnozu daha düzgün hesab olunur. 
Satış həcminin proqnozu müəyyən edildikdən sonrakı addım bu satışdan pul 
daxilolmalarının ölçüsünün müəyyən edilməsidir. Nağd hesablaşmada pullar realizə 
anında daxil olur, kreditlə satıldıqda-bir qədər gec olur. Nə qədər gec olması isə 
vekselin ödənilməsi müddətindən, alıcının növündən, firmanın kredit və inkassa 
siyasətindən asılıdır. Adətən, ödəniş hesabın təqdim edildiyi gündən 30 gün ərzində 
yerinə yetirilməlidir. Bu ödənişin müəyyən hissəsi nağd, digər hissəsi isə inkassa 
vasitəsilə aparıla bilər. 
İnkassa-vasitəçi bank əməliyyatı olub, pul vəsaitlərinin ödəyicidən alıcıya
, 
bank 
vasitəsi ilə
, 
alıcının hesabına keçirilməsindən ibarətdir. Əmtəəni yola salan və ya 
başqasına xidmət göstərən müştəri, banka-inkassaya ödənişdən ötrü ödəniş 
tələbnaməsini ödəyici-müştəriyə göndərir. İnkassa əməliyyatının yerinə yetirilməsi 
üçün bank müştərilərdən ödəniş alır. 
Əgər müştərinin ödənişində ciddi dəyişikliklər olarsa, firma inkassaya görə öz 
proqnozunu dəyişməlidir. Əgər iqtisadiyyatda azalma gözlənilirsə bəzi alıcılar 
ödənişləri gecikdirə bilərlər. Firma bu dəyişikliyi də nəzərə almalıdır. Belə ki, 
iqtisadiyyatdakı tənəzzül və satış həcminin azalması inkassanın orta dövrünü artırır; 
ümidsiz borclar üzrə itkilər çoxalır. 
Pul daxilolmaları həm məhsul satışı, həm də aktivlərin realizəsi nəticəsində arta 
bilər. Aktivlərin satışı əvvəlcədən planlaşdırdığına görə pul vəsaitlərinin büdcəsi tərtib 
edildikdə onları nəzərə almaq mümkündür. Bundan başqa, pul vəsaitləri alınan faizlər 
və dividentlər hesabına da arta bilər. 
Pul vəsaitlərinin büdcəsi hazırlanarkən, inkassa proqnozları nə cür tərtib edilir: 
tutaq ki, kreditlə satışdan daxilolmaların 90% bir aydan, 10%-i isə 2 aydan sonra 
inkassa olunur. Əgər bir ay ərzində kreditlə satış dəyişilmirsə və ayda 30 gün varsa, 
inkassanın orta dövrü 33 gün olacaqdır. Əgər inkassanın orta dövrü 30 gündürsə, 
hesabat ayında olan daxilolmalar (kreditlə satışda) 1 aydan sonra inkassa olacaqdır. 
Əgər inkassanın dövrü 45 gündürsə, hesabat ayındakı daxilolmanın yarısı sonrakı 
ayda qalan yarısı isə ondan sonrakı ayda inkassa olunacaqdır. 
Bu qayda ilə, inkassanın gözlənilən dövrünün dəyişilməsinin inkassa həcminə 
olan təsirini müəyyən etmək olar. 
Sonrakı addım nağd ödənişlərin proqnozundan ibarətdir. Satış həcminin proqnozu 
tərtib edildikdən sonra firmanın rəhbərliyi iki variantdan birini seçə bilər: ya istehsal ilə 
realizə arasında qarşılıqlı əlaqəni saxlamalı, ya da istehsalı sabit səviyyədə saxlamalı. 

---

40 
Əgər istehsal realizə ilə uyğunlaşdırılırsa, ehtiyatların saxlanması xərcləri II varianta 
nisbətən aşağı olur, lakin istehsal səviyyəsi sabit qaldığı halda ümumi istehsal xərcləri 
çox olur. Əgər satış həcmi qeyri-sabitdirsə, müəyyən dövrdə istehsal olunan məhsulun 
saxlanması problemi yaranır. Əgər istehsal satış həcmi proqnozuna uyğunlaşırsa, il 
ərzində ehtiyatların həcminin eyni olmadığı halda ehtiyatların saxlanılması xərcləri 
yüksək olur. Digər tərəfdən də, sabit istehsal daha səmərəlidir. 
İstehsal planı tərtib edildikdən xammal və materiallara işçi qüvvəsinə və əlavə 
əsas vəsaitlərin cəlb olunmasına olan tələbat qiymətləndirilir. Debitor borclarında 
olduğu kimi əmtəənin satın alma vaxtı ilə real ödənişi arasında vaxt fərqi vardır. Bu 
halda satın alma müxtəlif orta ödəniş dövrləri qədər yubandırıla bilər. 
Fərz edək ki, əmək haqqı məhsul buraxılışı artdıqca yüksəlir. Lakin əmək haqqı 
material ehtiyatlarının alınmasına görə daha sabitdir. Əgər istehsal həcmi çox az aşağı 
düşdükcə fəhlələr adətən işdən çıxarılmır. İstehsal həcmi artdıqca, əmək haqqının az 
artımı şəraitində, əmək daha səmərəli olur. Yalnız müəyyən vaxtdan sonra əlavə iş vaxtı 
tələb olunur və ya yeni fəhlələr işə götürülür. Sair xərclərə, ümumi təsərrüfat, inzibati, 
kommersiya, əmlak vergisi, faizlərin ödənməsi xərcləri, istehsal üçün elektrik enerjisi, 
işıqlandırma, qızdırılma üçün ödəniş, istismar xərcləri, ödəniş üzrə dolayı xərclər, 
xammal və materialların alınması üzrə xərclər aid edilir. Qısa dövr üçün bu xərclər 
düzgün proqnozlaşdırıla bilər. 
Nağd xərclərdən başqa, kapital xərcləri, dividentlər, gəlir vergisi və başqa nağd 
ödənişlər nəzərə alınmalıdır. Kapital məsrəfləri əvvəlcədən planlaşdırılır, odur ki, onları 
qısamüddətli pul vəsaitləri büdcəsində nəzərə almaq asandır. Dividentlərin ödənilməsi 
kompaniyaların çox hissəsi üçün dəyişilməzdir və müəyyən edilmiş vaxtda ödənilir. 
Qalan ödənişlər ümumi nağd məsrəflərlə birləşdirilərək, ümumi nağd ödənişlərin 
proqnozunu əldə edirlər.
Pul vəsaitlərinin proqnozlaşdırılan daxilolmaları və çıxmaları müəyyən 
edildikdən sonra, nağd daxilolmalar və ödənişlər planında birləşdiririk və hər ay üçün 
pul vəsaitlərinin daxil olması və çıxmasının xalis kəmiyyətini alırıq. 
Sonra pul vəsaitlərinin xalis dəyişilməsini ilin əvvəlində olan nağd vəsaitlərin başlanğıc 
məbləğinə əlavə edirik. 
Pul vəsaitlərinin çatışmazlığının başqa mənası da vardır. Firma kapital xərclərini 
və ya aldığı əşyaların ödənişini saxlaya bilər. 
Əslində smetanın tərtibinin əsas məqsədlərindən biri, tələbatın gözlənilən 
maliyyələşməsinin həcmi və vaxtını müəyyən etmək olub ki, bunun əsasında daha 
uyğun maliyyələşmə metodundan istifadədir. Uzunmüddətli investisiyanın yerinə 

---

41 
yetirilməsi üçün həll, pul vəsaitlərinin daxil olması və hesablardakı vəziyyətin
proqnozlaşmasına və nağd vəsaitin vəziyyəti haqqındakı proqnoza əsaslanmalıdır.
Bundan başqa bu smeta maliyyə direktoruna qısamüddətli maliyyələşmənin 
planlaşmasında və firmanın nağd vəsaitinin idarə edilməsində kömək edir. Onun 
əsasında maliyyə direktoru pul vəsaitlərinin artığını qiymətli kağızlarını investisiyası 
üçün planlaşdıra bilər.