O’zMu tarix fakulteti Antropologiya va Etnologiya yo’n
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
| O’zMu Tarix fakulteti Antropologiya va Etnologiya yo’nalishi 1-kurs talabasi Abdumajidov Alisherning Arxeologiya asoslari fanidan yozga Mustaqil ishi Qabul qildi: Parmonov Sh Mavzu: Murg’ob vohasining dehqonchilik mikrovohalari Reja : Kirish 1.Murg’ob vohasi haqida umumiy tasnif 2.Murg’ob vohasini o’rganilish tarixi 3.Murg’ob vohasi madaniyati va xo’jaligi 4.Murg’ob vohasi arxeologik yodgorliklari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Kirish Murg’ob vohasining mikrovohalari vujudga kelishi bundan bir necha ming yillar ilgari vujudga kela boshlagan. Bunday sivilizatsiyalarning vujudga kelishi bu hududning o’ziga xos geografik joylashuvi va boshqa hududlar bilan o’zaro iqtisodiy madaniy aloqalarining olib borishi bilan vujudga kelgan.Murg’ob vohasining qiziqarli tarixini yanada jonlantirishni arxeologiya sohasi bilan amalga oshiriladi. Murg’ob vohasi arxeologiyasini o’rganishda Masson va Puganchenkova kabi arxeolog olimlarni hissalari beqiyos. Murg’ob vohasining erta erishgan bunday yutuglar sababini ushbu taqtimodimiz davomida yoritib berishga harakat qilamiz. Ushbu slayd davomida Murg’ob vohasini yana bir tarixni qayta jonlantirishga urunib ko’ramiz . Janubiy turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi (JTAKE) - Turkmaniston FA Prezidiumi qoshida professor. M. Ye. Masson boshchiligida tashkil qilingan (1945). Janubiy Turkmaninson Arxeologik kompleks ekspeditsiyasi tosh davri (Jabal makoni), neolit (Joytun madaniyati), eneolit (Anov, Namozgoh tepa, Goʻksur), jez (Oltintepa) va ilk temir (Yoztepa, Dahiston) davrlari, ayniqsa Parfiya madaniyati boʻyicha muhim arxeologik tadqiqotlar olib borib, jahon tarix fani uchun oʻta muhim ashyoviy dalillar topdi, ulardan (fil suyagidan ishlangan) maʼlumotlar (M. Ye. Masson, G. A. Pugachenkova) Italiyada, Parfiya yozma hujjatlari (V. A. Livshits, I. M. Dyakonov) esa Angliyada nashr etildi. Murg’ob vohasining bronza davri arxeologiyasi. Ilk yozma manbalarda Mouru (Avesto), Margush (qadimgi fors), Margiana (yunon-rim) nomlari bilan keltirilgan tarixiy-madaniy o'lka hozirgi Turkmaniston Respublikasidagi Murg’ob vohasi hududlarida joylashgan . O'lkaning bronza davriga oid yodgorliklari Murg’ob daryosining quyi oqimi hududlarida tarqalgan. Ularni arxeologik jihatdan o'rganish harakatlari XIX asrning oxirlaridan boshlanib, o'tgan asrning boshlarida R.Pampelli va G.Shmidtlar tomonida vohada amalga oshirgan arxeologik qidiruv ishlari davomida dastlabki otroq dehqonchilik manzilgohlari aniqlangan. 1904- yili amerikalik R. Pompelli Janubiy Turkmanistonga ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiya Kopetdog’ tog’oldi zonasiga joylashgan Anovtepada arxeolog G. Shmidt rahbarligida qazishmalar olib bordi. Arxeologik qazishma natijalari ko’p datlamli Anovtepani 4 ta xronologik etapga bo’lish imkoniyatini berdi. G. Shmidt bu etaplarni Anov I, II, III va IV deb atadi. Arxeolog olimlar Pompelli – Shmidt xronologik davriy sistemasidan rosa 50 yil foydalandilar. Murg’ob vohasi arxeologiyasiga jiddiy e'tibor o'tgan asrning 70-yillaridan boshlangan bo'lib, hozirga qadar bronza davriga oid juda ko'p arxeologik yodgorliklar topib tekshirilmoqda. Vohaning bronza davri arxeologiyasini o'rganilishi Toshkent arxeologisi maktabi tarbiyalanuvchisi V.I.Sarianidining tinimsiz mehnati samarasining natijasida bo’lgan. Murg’ob daryosi Boshqa turdagi manzilgohlari dehqon jamoasining oddiy qishloqlaridan tashkil topgan yodgorliklardan iborat. Har bir xojalik tumanlarida bunday manzilgohlarning bir nechatasi joylashgan. Bu davrda Margiyonada ixtisoslashgan ishlab chiqarish yaxshi rivojlanadi. Gonurtepa yodgorligining shimoliy va garbiy qismidagi kulollar mahallasidan kulolchilik xumdonlari o'rganilgan. Metallarga ishlov berish ishlari yanada takomillashadi. Bronzadan Mehnat qurollari va uy-ro'zgor bumlarini yasash hunarmanchiligi takomillashadi. Shuningdek, hususiy mulk belgisini ifodalovchi muhrlar va yozuv belilari ham keng tarqaladi. Shimoliy Gonur saroyi darvozasida loy tahtachaga tushirilgan sxematik belgilar va qadimgi sxummer, qadimgi hind yozuvlariga oxshash mixxat yozuv belgilari tushirilga muhrlar aniqlangan. Murgob vohasining bronza davri taraqqiy etgan madaniyati bronza davrining oxirlariga kelib, inqirozga yuz tutadi Qadimgi Marv. Marv (Avestoda — Mouru) — Oʻrta Osiyoning eng qad. shaharlaridan biri. Bayramali shahri (Turkmaniston) yaqinida joylashgan. Marvning qoldiqlari 5 qalʼa (Erk qalʼa, Gabr qalʼa, Sulton qalʼa, Abdullaxon qalʼa, Bayramalixon qalʼa) harobalaridan iborat. Marv xarobasida 19-asrning 80-yillaridan V. A. Jukovskiy, 1946-yildan M. Ye. Masson rahbarligidagi Jan. Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, keyingi yillarda Ashxobod, Toshkent, Moskva va SanktPeterburgdan kelgan arxeologlar guruhi qazishma ishlarini olib borgan. Marvning eng qadimiy qismi — Erk qalʼa (maydoni 12.ga) miloddan avvalgi birinchi mingyillikning 1-choragidan mavjud boʻlgan. Erk qalʼa — koʻhna Marv shahri xarobasini tashkil etgan qalʼalardan biri. Turkmanistondagi Murgʻob daryosining oʻrta oqimi boʻyida, Bayramali shahri yaqinida joylashgan. Erk qalʼa Marvning eng qadimiy qismi hisoblanadi. Erk qalʼaning tarhi ovalsimon (400×500 m — 20 ga) boʻlib, Gavr qalʼa mudofaa devorlarining shimoliy qanotiga tutashgan. Erk qalʼaning markazida balandligi 25 m dan ziyod ark (50×50 m) joylashgan. Arkning shimolida pastak maydoncha boʻlib, unda harbiy garnizon va toshotar qurollar oʻrnashgan. Erk qalʼada dastlabki qazishmalar 1890-yil Rossiya Arxeologiya komissiyasi aʼzosi V.A. Jukovskiy tomonidan oʻtkazilgan. 1904-yil R.Pampelli boshchiligidagi amerikalik ekspeditsiya, 1937-yil B.B.Piotrovskiy, A.A.Marushchenko va 1947-yil S.A.Vyazigin, 1950—1992-yillarda M.Ye.Masson rahbarligi ostida Janubiy Turkmaniston arxeologiya kompleks ekspeditsiyasi tomonidan olib borilgan tadqiqotlar Erk qalʼaning miloddan avvalgi 1-ming yillikning 2-choragida bunyod etilganini koʻrsatdi. Dastlabki arxeologik yodgorliklar boʻlgan katta jamoa uylari Geoksyurtepa , Qoratepa va Oltintepada topib tekshirilgan . Ular enolit va ilk temir davriga oid yodgorliklar sanaladi . Demak quyi Murg’ob aholisi ilk o’troq qabilalar uchun xarakterli bo’lgan madaniy an’analarni davom ettirib ularni yangi asosda rivojlantirgan. Sopolli bosqichiga oid kulolchilik buyumlari asosan kulolchilik charxida ishlangan uy-ro‘zg‘or idishlaridan iborat. Barcha idishlar yuqori sifatga ega. Jarqo‘ton bosqichida kulolchilik ishlab chiqarishda, Ayniqsa mehnatni tashkil etishda bir qadar o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Barcha kvartallarda idishlarni pishirishga mo‘ljallangan uchoq qoldiqlari topilgan. Ishlab chiqarish hajmini kengaytirish maqsadida kulolchilik uchoqlari kattalashtirilib, ularning qurilish usullari murakkablashtiriladi. Bu yuksak darajada taraqqiy etgan ixtisoslashgan hunarmandchilik malakali mehnatni tashkil etish bilan bog‘liq edi. Namozgohtepa — eneolit va jez davriga oid qishloq harobasi. JanubiyTurkmanistonning Kopetdogʻ etaklarida joylashgan, maydoni 70 ga. 1949—52 yillarda professor B. A. Kuftin boshchiligidagi arxeologlar guruhi qazishmalar olib borgan va butun Oʻrta Osiyo eneolit va jez davriga tegishli arxeologik davriy sistemasi ishlab chiqilgan. 1950-yillarning oʻrtalaridan boshlab yodgorlikni keng koʻlamda oʻrganish ishi bilan V. M. Masson boshchiligidagi Sankt-Peterburg arxeologlar guruhi shugʻullanib kelgan. Nomozgohtepada madaniy qatlamning qalinligi joylarda 34 m gacha boradi. Nomozgohtepada madaniy qatlamlari 6 ta xronologik bosqichlarga (Nomozgoh 1—6) boʻlingan. Ulardan Namozgoh 1—3 eneolit davriga, Namozgoh 4—6 esa jez davriga oiddir. Namozgoh — 1 (ilk eneolit) davrida aholi xom gʻishtdan kurilgan bir xonali uylarda yashagan. Namozgoh — 2 (oʻrta eneolit) davriga kelib, uy-joy qurilishida koʻp xonali uylar paydo boʻladi, bu davr qishloqlarining atrofida mudofaa devorlari qad koʻtara boshlagan. Namozgohtepa — 3 davriga kelib (soʻnggi eneolit), qishloqlarning hududi ancha kengayadi, uy-joy majmualari qoshida hovlilar paydo boʻlgan, hovlilarni birlashtiruvchi tor koʻchalar rasmiylashadi, koʻchalar esa qishloq markaziga joylashgan ochiq maydonga tutashadi. Eneolit davrining mehnat qurollari, asosan, toshdan, suyakdan va qisman misdan ishlangan. Sopol ishlab chiqarishda hali kulollik charxi kashf etilmagan, sopol idishlar qoʻlda yasalgan. Mas, Namozgoh — 1 davri idishlariga qora mineral rang bilan geometrik naqsh berilgan. Namozgoh — 2 bosqichi sopol idishlarining shakli va ularning sirtiga tushirilgan naqshlar sodda va koʻp jihatdan Namozgoh — 1 sopollaridan kam farq qilsada, ammo Namozgoh — 1 davrining "monoxrom" naqshlari oʻrnida Namozgoh — 2 davrining "polixrom" naqshli sopollar yasala boshlagan. Namozgoh — 3 davriga kelib, av-valgi sodda qilib ishlangan geometrik naqshli sopollar oʻrnini murakkab, jimjimador nozik gulli sopollar egallaydi. Sopollarga "gilam gulli naqsh" deb yuritilgan bezak berilgan. Hayvon va parrandalarning suratlarini tushirish odati yanada keng tuye oladi. Bu esa urugʻdoshlik jamoasining diniy tasavvurlarini "totemlar" koʻrinishida namoyon boʻlishidan guvoxlik beradi. Eneolit davri xoʻjaligining asosini sugʻorma dehqonchilik va xonaki chorvachilik tashkil etgan. Namozgox, — 2 davridan boshlab sunʼiy suv omborlari qurish boshlanadi. Namozgoh — 4 davri majmualari N.da ilk jez davrining boshlanishidan guvoxlik beradi. Dehqonchilik va xonaki chorvachilik xoʻjaligi, hunarmandchilikning turli sohalari keng rivojlanadi Namozgoh — 4 davrining soʻnggi bosqichida kulolchilik charxi kashf etiladi. Natijada sopol ishlab chiqarish sohasida shunday sezilarli oʻzgarishlar yuz beradiki, oqibatda Oʻrta Osiyoning janubiy rayonlari oʻz taraqqiyoti bilan koʻp jihatdan Qadimiy Sharq madaniyatiga yaqinlashib qoladi. Sopol ishlab chiqarish qadah va vazasimon idishlar paydo boʻladi. Idishlarning sirtiga daraxtlar, echki va qushlarning suratini solish keng tus oladi. Idishlarga "gilam gulli naqsh" solish davom etadi. Shu bilan birga Namozgoh — 4 davrining soʻnggi bosqichida tiniq rangli gulsiz sopollar koʻpayadi. Meʼmorlikda monumental inshootlar qurish kuzatiladi. Namozgoh — 5 bosqichida jez davrining gullagan pallasi boʻlib, har sohada rivojlanishning yuksak darajasi kuzatiladi. Sopol ishlab chiqarish korxonalarining mahsuloti toʻlatoʻkis tovar harakterini oladi. Sopol idishlarning turi va xili koʻpayadi. Sopollarning mutlaq aksariyati naqshsiz ishlab chiqariladi. Meʼmorlikda monumental inshootlar qurish keng tus oladi. Tom maʼnodagi ilk shahar shakllanadi. Namozgohtepa — 5 davrida yuz bergan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy oʻzgarishlar Namozgoh 6 davrida yanada kengroq va chuqurroq davom etadi. Natijada soʻnggi davr qatlamlari kam uchratildi. Buning boisi, aynan shu davrdan eʼtiboran metropoliyalardagi shahar xayoti yangi mintaqalarga koʻchadi (Masalan, Murgʻob vohasi va Qadimgi Baqtriyaga). Oltintepa — jez davriga oid shahar harobasi (mil. av. 3—2 ming yillik). Turkmaniston janubidagidagi Meana qishlogʻi yaqinida joylashgan. 1929-yil A. A. Semenov topgan. 1930-yillarda A. A. Marushenko, 1949-yildan M. Ye. Massoy boshchiligidagi ekspeditsiya tekshirgan. O. shim.-sharkdan jan.-gʻarbga choʻzilgan boʻlib, bal. 20 m ga yetadi. O. qad. dehqonchilik madaniyatiga oid yodgorlikdir. O.ning maydoni 60 ga dan ortiq. O.ning atrofi kalinligi 2 m gʻisht devor bilan oʻralgan boʻlib, ichida aholi yashaydigan massivlar, kulolchilik mahallasi boʻlgan. Keng va uzun yoʻllar, bir necha xumdonlar, mahobatli uy qoldiklari, diniy inshootlar, zikkurat, mozorlar topilgan. Bu topilmalar qad. Oʻrta Osiyoda dehqonchilik bilan shugʻullanuvchi oʻtroq qabilalar ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini oʻrganishda muhim ahamiyatga ega Oltintepa yodgorligi. Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Janubiy Turkmanistondagi bronza va ilk temir davrlariga oid bir qancha yodgorliglarni o’ziga xos tomonlari va boshqalarga o’xshamas madaniyati bilan yaqindan tanishish imkoniyati natijasida ko’plab qiziqarli faktlarga duch keldim. Ushbu janubiy Turkmanistondagi mikrovohalar dunyo tarixida o’ziga xosligi bilan ajralib turar ekan . Shu sababdan AQSh va sovet arxeolog olimlari tomonidan katta qiziqishlarga sabab bo’lganligini guvohi bo’lishimiz mumkin. Ushbu yer tarixi bo’yicha ko’plab arxeolog olimlar ko’plab ilmiy izlanishlar olib borib dunyo tarixiga yangiliklar kiritgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati : 1.N.A.Egamberdiyeva Arxeologiya (o’quv qo’llanma) 2011. 2.A.Sagdullayev Qadimgi O’rta Osiyo Tarixi (O’quv qo’llanma) Toshkent ,,Universiteti’’2004. 3.J.Kabirov, A.Sagdullayev O’rta Osiyo Arxeologiyasi Toshkent ,,O’qituvchi’’ 1990. (118-122 bet) 4.https:\\Wikipedia/org E’tiboringiz Uchun Rahmat Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|