O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi Qo`qon Davlat pedagogika instituti Ziyayev Adhamjon Nisolmuxammatovich

4.3.Aqliy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Aqliy tarbiya va ilmiy 
dunyoqarashning asosiy belgilari va mohiyati. Shaxs dunyoqarashining 
shakllanishida aqliy tarbiya muhim o’rin tutadi. Aqliy tarbiya shaxsga tabiat va 
jamiyat taraqqiyoti to’g’risidagi bilimlarni berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, 
tafakkurini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat bo’lib, uni samarali 
yo’lga qo’yish asosida dunyoqarash shakllanadi. Aqliy tarbiya o’quvchilarni ilm-
fan, texnika, texnologiya hamda ishlab chiqarish sohalarida qo’lga kiritilayotgan 
yutuqlar bilan tanishtirish, ularda ijodiy, erkin, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini 
hosil qilishga zamin yaratadi. 
Aqliy tarbiya jarayonida quyidgi vazifalar hal etiladi: 
1. 
Tarbiyalanuvchilarga ilmiy bilimlarni berish. 
2. 
Ularda ilmiy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan ongli munosabatni 
qaror toptirish. 
3. 
Mavjud bilimlardan amaliyotda foydalanish ko’nikma va malakalarini 
tarkib toptirish. 
4. 
Bilimlarini doimiy ravishda boyitib borishga intilish tuyg’usini 
shakllantirish. 
5. 
Bilimlarni o’zlashtirishga yordam beradigan psixologik qobiliyatlar 
(nutq, diqqat, xotira, tafakkur, ijodiy hayol) va xususiyatlar (aniq maqsadga 
intilish, qiziquvchanlik, kuzatuvchanlik, mustaqil fikrlash, ijodiy taffakur yuritish, 
o’z fikrini asoslash, mavjud ma’lumotlarni umumlashtirish, guruhlashtirish, 
mantiqiy xulosalar chiqarish va hokazolar)ni rivojlantirish. 
4.4. Aqliy tarbiya vositalari.
Tarbiya vositasi — kam o’rganilgan pedagogik kategoriya hisoblanadi. 
Biroq oxirgi yillarda ushbu muammoni o’rganish dolzarbligi oshganligi 
kuzatilmoqda. Sababi maktab, o’qish, kitob, o’qituvchi nutqi, ota-ona so’zi bolaga 
ta’sir etishning, shaxs rivojlanishi va shakllanishining asosiy omili, yagona manbai 
bo’lmay 
qoldi. 
Pedagoglar 
shaxsni 
ijtimoiylashuvi, 
muhitni 
pedagoglashtirilayotganligi, ta’limiy muhitni yaratilishi to’g’risida ko’plab fikrlar 
bildirmoqdalar. Bu o’z navbatida yoshlarni shakllanishida maktab va o’qituvchidan 
tashqari boshqa omillarni ta’siri yuqori bo’layotganligidan dalolat beradi. Aqliy 

---

35 
tarbiya vositalariga ommaviy axborot vositalari ma’lumotlari, kompyuter va 
internet, reklama va ommaviy madaniyat, yoshlar madaniyati, globallashuv, 
axborotlashuv jarayonlari kiradi.
Boshqacha aytganda zamonaviy bola, o’smir, o’spirin axborotlar makonida 
yashayapdi va shakllanmoqda. Pedagogik maqsadlarga erishishda tarbiyachilardan 
barcha manbalarni, omillarni, vositalarni mazmun-mohiyatini bilish talab etiladi. 
«vosita» tushunchasi izohli lug’atlarda bir necha ma’nolarni bildiradi. Vosita bu 
birinchidan – maqsadga erishishdagi harakat usuli, ikkinchidan – biror narsa uchun 
qo’llaniladigan predmetlar, moddiy qadriyat, uchinchidan – falsafa, iqtisodda 
«vosita» xomashyo, inson faoliyati ob’ekti, ishlab chiqarish uchun dastlabki
material, to’rtinchidan, pedagogikada ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llaniladigan 
mehnat qurollari, narsa va predmetlar yig’indisi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aqliy tarbiya vositasi deganda, birinchidan–
umumiy ma’noda barcha ijtimoiy, madaniy, tabiiy borliqni, barcha ijtimoiy 
institutlar 
va 
sivilizatsiyani 
yaratishni, 
ikkinchidan–tarbiya 
jarayonida 
qo’llaniladigan narsa va predmetlarni tushunamiz.
O’z navbatida narsa va predmetlar o’z joyida turganda tarbiya vositasi 
bo’la oladimi ,degan savol tug’iladi. V.I.Juravlevning fikricha, buyum va narsa 
tarbiya vositasi emas, u qachonki tarbiyalanuvchi faoliyatida ishtirok etsagina 
tarbiya vositasi bo’la oladi.
V.S. Selivanovaning fikricha, tarbiyalanuvchilarning faoliyat turlari 
(o’qish, mehnat, o’yin, muloqot) bu tarbiyaning fundamental vositalaridir. 
Pedagogika va psixologiya inson o’z malakalarini, xulq-atvor modelini, 
qadriyatlari, hissiyotini odamlar bilan muloqot qilish jarayonida shakllantiriladi va 
rivojlantiradi deb ta’kidlaydi. Shuning uchun pedagog, sinf rahbari tarbiya 
maqsadiga erishish uchun tarbiyalanuvchlarni turli faoliyatlarini tashkil etishni 
bilishi kerak.
Har qanday maktabda bolalarni darsdan tashqari faoliyatlarini tashkil etish 
o’qituvchining asosiy ish sohasi hisoblanadi.
Maktablarimizda sinfdan tashqari faoliyatning quyidagi turlari: bilish, 
qadriyatga 
yo’naltirilgan, 
ijtimoiy, 
estetik, 
dam 
olish, 
texnik, 
sport, 
sog’lomlashtirish faoliyatlari tashkil etiladi.
Bilish faoliyati o’quvchilarda bilishga qiziqishni rivojlantirish, bilishlarni 
to’plash, aqliy qobiliyatni shakllantirish aqliy tarbiyalash maqsadida ekskursiya, 
olimpiada, konkurs, ilmiy konferensiya shakllarida tashkil etiladi.