Abu Nasr Farobiy (870-950) 180 ta asar yozgan. Shulardan 11 tasi tabiatga
oid bo‘lgan.Abu Rayhon Beruniy (937-1048) “Saydana” nomli asarida dorivor
o‘simliklarning nomlarini 31 tilda bayon qilgan. Bu asar 1-farmakageneziyaga
doir yirik asar edi.
Abu Ali Ibn Sino (980-1097) hayoti davomida 450 dan ortiq asar yozgan,
shundan 242 tasi bizgacha etib kelgan. Asarlar ichida eng mashhuri “Tib
qonunlari” bo‘lib, u 5 jildli hisoblanadi. Bunda 400 dan ortiq dorivor o‘simliklar
haqida ma’lumot berilgan. Bu asar 1-marta 1020 yilda nashr qilinadi. Umuman
Ibn Sino asarlari XVI asrgacha Yevropadagi universitetlar uchun asosiy
qo‘llanma bo‘lgan. 1954 -yilga kelib bu asar o‘zbek tilida nashr etildi. 1980 yilda
olimning 1000 yillik yubiley munosabati bilan bu asar 2-marta nashrdan chiqdi.
7
Botanika XV asr oxiridan boshlab taraqqiy eta boshladi. XV asr oxirida
Teofrast asarlari grek tilidan lotin tiliga tarjima qiligan va Dioskarid bilan
Pliniyning unutilib ketgan asarlari yana o‘rganila boshlagan. Italiya gumanistlari
qadimgi botaniklar tilga olgan o‘simliklarni atrofdagi tabiatdan izlay
boshlaydilar.
XV asrning oxirlari va XVI asrning boshlarida qilingan katta sayohatlar
Yevropada hech kim bilmaydigan o‘simliklar haqidagi ma’lumotlarni berdi.
Chet mamlakatlarning o‘simliklari, ayniqsa ularning foydalilari botanika bog‘lari
deb nom qo‘yilgan mahsus joylarda ekila boshlandi. O‘simlik quritilgan holda
saqlash usuli ham namunalarini o‘sha vaqtlarda kashf etildi. Ularni gerbariylar
deb atala boshlandi. Biroq to‘plangan materiallardan foydalanish uchun ularni
sistemaga solish aniq bir tartibga keltirish zaruriyati tug‘ildi. Juda katta hajmda
gerbariylar to‘planganligi munosabati bilan XVI asrdan boshlab, taxminan XVIII
asr o‘rtalarigacha o‘simliklarni sistemaga solish vazifasi botanikaning asosiy
vazifalaridan biri bo‘lib qoldi.
Masalan, K.Linneyning ustozi tabiatshunos Burgov (1668-1738) XVII
asrning oxiri va XVII asrning boshlaridayoq botanikani tabiatning bir qismidir
deb ta’riflab, uning yordamida “O‘simliklarning nomlari aniq va osongina bilib
olinadi va yaxshi esda qoladi” degan edi. O‘simliklar tizimini ( sistemasini)
yaratish ustida qilingan ilk urinishlardan eng ko‘zga ko‘ringan (1583) Italiya
botanigi – vrach Sezolpin (1519-1603) sistemasidir. U ham 1000 tur o‘simlikni
aniqlab, fanga kiritgan. Sezolpinning asosiy xizmati shundaki, u o‘z
klassifikatsiyasiga sub’ektiv belgilarni emas, balki ob’ektiv belgilarni, ya’ni odam
uchun ma’lum darajada ahamiyati bo‘lgan “Tasodifiy” belgilarni emas, balki
o‘simlikning o‘zi uchun muhim bo‘lgan belgilarni asos qilib olish kerakligini
angladi. Sezolpin o‘simliklar sistemasini tuzish uchun ko‘payish organlarining
belgilari hammasidan muhimdir degan qoidani nazariy jihatdan asoslab berishga
urinib ko‘rdi.
|