Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.4. -g‘u affiksli forma 28 Н. Ф. Катанов. Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня, Казань, 1903, стр. 610. 54 Kelasi zamon fe’lining -g‘u affiksli formasi eski o‘zbek tili uchun xarakterli bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida bu formaning qo‘llanishi ancha chegaralangan va asosan she’riy asarlarda uchraydi. Kelasi zamon fe’lining -g‘u affiksli formasi qadimgi uyg‘ur tiliga oid manbalarda ham iste’molda bo‘lgan, o‘rxun-enisey tekstlarida uchramaydi, o‘guz va qipchoq gruppasidagi turkiy tillarga oid yozma yodgorliklarda qo‘llangani ham qayd qilinmagan. O‘guz gruppasidagi tillarning ko‘pchiligida bu forma hozir ham qo‘llanmaydi. Yozma manbalardan ma’lum bo‘lishicha, -g‘u affiksli forma tarixan qorluq gruppasidagi turkiy tillar uchun xos bo‘lgan. Bu fikrni Mahmud Qoshg‘ariyning ma’lumoti ham tasdiqlaydi. Uning ko‘rsatishicha, XI asrda -g‘u affiksli forma chigil, yag‘mo, tuxsi, arg‘u, uygur va boshqa ayrim turklar tilida qo‘llangan bo‘lib, o‘g‘iz, qipchoq, bajanak, bulg‘orlar tilida bu forma o‘rnida - asы/-әsi affiksli forma qo‘llangan. Eski o‘zbek tilida kelasi zamon fe’lini yasovchi -g‘u affiksi jarangli [g‘], [g] undoshlari bilan boshlanuvchi –g‘y/-gү va jarangsiz [q], [k] undoshlari bilan boshlanuvchi -qu/-kү variantlarida qo‘llangan. Bulardan qaysi birining ishlatilishi shu affiksni qabul qilgan fe’l o‘zagining qattiq yoki yumshoqligiga, shuningdek, fe’l oxiridagi undosh tovushning jarangli yoki jarangsiz bo‘lishiga bogliq bo‘lgan. Masalan: al + g‘u, bil +gү, qorq + qu, tuq + qu ( < t u g‘ + q u , ) yet + k ү , tek + k ү ( -g‘u affiksining etimologiyasi aniqlangan emas. Ba’zi tadqiqotchilar bu affiksni etimologik jihatdan bilge tipidagi sifatdoshni yasovchi -g‘a(-gә) affiksi bilan birlashtiradilar, to‘g‘rirog‘i, ular -g‘a affiksi -g‘u affiksidan kelib chiqqan, degan fikrni aytadilar. Mavjud faktlarning ko‘rsatishicha, -g‘u va -g‘a affikslari etimologik jihatdan haqiqatan ham bir-birlari bilan o‘zaro bog‘liqdir. Lekin bular biri ikkinchisidan emas, balki bir manba asosida parallel ravishda rivojlangan affikslardir. Gap shundaki, bilgә tipidagi sifatdosh formasini yasovchi -g‘a murakkab affiks bo‘lib, ikki mustaqil affiksning birikuvidan tashkil topgan (-g‘ + a), ya’ni -g‘(-g) affiksi 55 bilan yasalgan bilig ( a(-ә) qo‘shilishi bilan bilgә ( affiks bo‘lgan (-g‘+u), ya’ni -g‘(-g) affiksli bilig ( ү) qo‘shilishi bilan bilgү ( ma’no va funktsiyasi jihatdan farqlanadilar. Bilgә tipidagi forma ish-harakatning bajaruvchisini yoki uning harakati, holati va boshqa xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan belgisini ko‘rsatuvchi sifatdosh vazifasini bajargan. Ya’ni bu sifatdosh shaxsga nisbatan qo‘llangan (masalan: bilgә — «olim, bilag‘on, oqil, aqlli, dono» ma’nosida, bilgә beg — «ilmli, aqlli, donishmand beg» ma’nosida). Bilgү tipidagi sifatdosh esa predmet yoki voqea-hodisalarning funktsiyasi, xususiyati kabi belgilarini ko‘rsatgan. Ya’ni bu sifatdosh predmet va voqea-hodisalarga nisbatan qo‘llangan (masalan, kesgu nәң — «kesadigan narsa», yegү nәң — «eyiladigan narsa»). 29 Shu asosda keyinchalik chalg‘u, chopqi ( predikativ funktsiyada ham qo‘llana boshlagan va aniq (yoki qat’iy) kelasi zamon fe’li vazifasini bajargan. Demak, hozirgi til nuqtayi nazaridan tarkibiy qismlarga ajralmaydigan bir butun affiks sifatida tasavvur qilinuvchi -g‘u ham -g‘a affiksi kabi tarixan ikki mustakil affiksning birikuvidan tashkil topgan murakkab affiks bo‘lgan. Eski o‘zbek tilida -g‘u affiksli kelasi zamon fe’lining shaxs-son formalari shaxs-son formalari -m, -ң, -sы/-si, -mыz/-miz, -ңыz/-ңiz, -larы/-lәri affikslari yordamida yasalgan: Hech ranj zahir olmay men xud өlgүm eytabib (Nav. G‘S, 29 - ғ а ( - г ә ) аффиксли билгә ва Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|