O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

8.3. Davlatning «muvaffaqiyatsizliklari»
Istalgan boshqa tashkiliy tuzilma singari davlatning faoliyat ko`rsatishi ham
transaksiya xarajatlari bilan bog`liq. Va ular katta miqdordagi transaksiyalarga
qaraganda qanchalik ko`p bo`lsa, davlat shartnoma shartlarini bajarishning kafili
sifatda ishtirok etadi. Shaxs va davlat o`tasida yuzaga keladigan hukumronlik
munosabatlari murakkab va pozitsion xususiyatga ega. Birinchidan, shaxslar
davlatga nazorat qilish huquqi bilan birga ushbu huquqni o`z vakillariga – davlat

---

113
xizmatchilariga o`tkazish huquqini ham topshirishadi. Ikkinchidan, shaxslar
nazorat qilish huquqini muayyan shaxsga emas, balki davlat tuzilmasida ma’lum
mavqeni egallab turgan funksioner - byurokratlarga topshirishadi. Hukumronlik
munosabatlari funksionerlarning shaxsiy xususiyatlariga emas, balki ularning
«oqilona yaratilgan qoidalar bilan asoslangan ishbilarmonlik mahoratiga»
asoslanadi. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilishda davlatning roli
qanchalik faol bo`lsa, davlatning ichki tuzilishi shunchalik murakkab va davlat
xizmatchilarining soni shunchalik yuqori, demak, davlat apparatining ichida
aylanuvchi axborotning buzib ko`rsatilishi darajasi shunchalik yuqori bo`ladi.
Bundan tashqari, monitoring va davlat tomonidan o`z vakillari – byurokratlarning
opportunistik xatti-harakatlarini oldini olish xarajatlari ham ortadi. Shuning uchun
davlatning mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish jarayoniga har
qanday aralashuvini modellashtirishda biz, birinchidan, axborotning ehtimoliy
buzib ko`rsatilishini, ikkinchidan, majbur qilishdan legitim foydalanish ehtimoli
hamma vaqt 100 foizdan kamligini hisobga olishimiz zarur. Hozirgi vaqtda
ochiqcha foydalaniladigan resurslarga nisbatan mulkchilik huquqlarining davlat
tomonidan tafsirlanishi jarayonini yoritish uchun Elinor Ostrom quyidagi
matritsani taklif etadi.
2-shaxs
Davlat tomonidan
tafsirlangan mulkchilik
huquqlari asosida samarali
faoliyat
Kuch
ishlatishdan
foydalanish
1-shaxs
Davlat tomonidan
tafsirlangan mulkchilik
huquqlari asosida
samarali faoliyat
10-2x; 10-2x [P]
-1-2x; 11-2u
Kuch ishlatishdan
foydalanish
11-2u; -1-2x
2u; 2u [N, St
1
, St
2
]
bu yerda u – davlat tomonidan kuch ishlatishning legitim qo`llanilishi
ehtimoli; x - qonun bilan belgilangan mulkchilik huquqlarini buzmaganlarga qarshi
kuch ishlatishning nolegitim, hato qo`llanilishi ehtimoli (davlat tomonidan kuch
ishlatishning qo`llanilishi foydalilikning ikkita birligi yo`qotilishiga olib kelishi
ko`zda tutiladi).
Bundan kelib chiqadiki, davlat tomonidan foydalaniladigan axborotning
ishonchlilik darajasi 75 foizdan kam bo`lsa (x > 0,25; u < 0,75), davlatning
aralashuvi resursdan foydalanuvchilar tomonidan kuch ishlatishning qo`llanilishi
eskalatsiyasini to`xtatib qololmaydi. Haqiqatdan ham, x va u ning ushbu
qiymatlarida Nesh bo`yicha yagona muvazanatli yakun (2 u; 2 u), - kuch
ishlatishdan ikki tomonlama foydalanish bo`ladi.
Shuning uchun bozorning «muvaffaqiyatsizliklari» bilan bir qatorda
davlatning «muvaffaqiyatsizliklari»ni ham e’tiborga olish lozim. Xususan,
davlatning quyidagi «muvaffaqiyatsizliklari» ajratiladi:

---

114
-
daromadlar va xarajatlarning mos kelmasligi: oddiy firmadan farqli
o`laroq, davlatning qat’iy byudjet cheklovi darajasi mutlaq darajadan ancha yiroq,
davlat, hatto agar o`z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarishga qodir bo`lmagan
taqdirda ham, uni bankrotga aylantirish ancha mushkul;
-
davlat faoliyati samaradorligining aniq mezonlari mavjud emasligi:
firma uchun foyda singari samaradorlikning aniq mezonlari mavjud emasligi
tufayli davlat tuzilmalari ularni mustaqil ishlab chiqilgan standartlar bilan
almashtiradi va ushbu holatda davlatning faoliyati ularning o`zlari tomonidan
beriladigan mezonlar (byudjet tushumlarining o`sishi, davlat nazoratining
ekspansiyasi va h.k.) bo`yicha baholanadi;
-
oldinga qo`yilgan natijalardan farq qiluvchi natijalarga erishish
ehtimoli: axborot xarajatlari hamda monitoring va nazorat xarajatlarining o`sishi
amalga oshirilgan vazifalarning oldinga qo`yilgan vazifalardan muntazam farq
qilishi uchun zamin yaratadi (yuqorida keltirilgan, unda davlatning kuch
ishlatishdan xususiy foydalanishni cheklashga urinishi uning eskalatsiyasiga olib
kelishi mumkin bo`lgan model bunga yaqqol misol bo`ladi);
-
resurslarning noteng taqsimlanishi: transaksiya xarajatlari noldan farq
qilganda resurslarga bo`lgan mulkchilik huquqlarini taqsimlashda davlat uchun
adolatlilikning bir necha standartlari mavjud; Pareto bo`yicha optimum bilan bir
qatorda quyidagilar ana shunday standartlar hisoblanadi: Kaldora qoidasi (agar
resurslarni taqsimlash natijasidan yutayotgan tomon yutqazayotgan tomonga
yo`qotishlarni qoplashga qodir bo`lsa, resurslarni taqsimlashga o`zgartirish
kiritishga yo`l qo`yiladi), Rolz qoidasi (eng kam ta’minlanganlarning ahvolini
yaxshilovchi - resurslarning adolatli taqsimlanishi) va ko`plab boshqa standartlar.
Shuning uchun ikkita ideal holat (bir tomondan, shartnomaning bajarilishi
qisman kafolatlangan mulkchilik huquqlarini xarajatlarsiz faoliyat ko`rsatuvchi
bozor almashuvi asosida taqsimlash va, ikkinchi tomondan, huquqlar bilan
almashish ustidan nazoratni shartnoma tomonlarining manfaatlari yo`lida harakat
qiluvchi davlatga o`tkazish) o`rtasida emas, balki ikkita takomillashmagan
muqobil vaiantlar o`rtasida tanlashga to`g`ri keladi. Bozor va davlat o`rtasidagi
tanlov faqat nomukammalliklarning turli darajalari va xillari o`rtasidagi tanlov
hisoblanadi. Shunday qilib, mulkchilik huquqlarini almashish va himoya qilishning
bozor mexanizmi noldan farq qiluvchi transaksiya xarajatlarini va kuch ishlatish
eskalatsiyasini nazarda tutadi, davlat tomonidan kuch ishlatishdan foydalanish
uchun monopol huquqning qo`lga kiritilishi ham, bu safar davlat apparatining
ichida, transaksiya xarajatlarining o`sishiga olib keladi, bu hol huquqlarning
taqsimlanishida muntazam buzib ko`rsatishlarni keltirib chiqaradi.
Shu munosabat bilan O.Uilyamson mulkchilik huquqlarini taqsimlashning u
yoki bu varianti samaradorligini, uni faraziya bilan emas, balki real amalga
oshiriladigan muqobil variantlar bilan taqqoslagan holda baholashni taklif etadi.
Agar taqsimlashning qaysidir varianti uchun uni ta’riflash va katta miqdordagi sof
yutuq bilan joriy etish mumkin bo`lgan muqobil variantni taklif etish mumkin
bo`lmasa, uni optimal deb hisoblash lozim. Shu nuqtai nazardan, ilgari samarasiz
hisoblangan mulkchilik huquqlarini taqsimlash misollari real muqobil variantlarni

---

115
hisobga olgan holda, optimal bo`lib chiqmoqda. Xususan, ko`pincha davlat
aralashuvining iqtisodiyot uchun zararliligiga misol tariqasida foydalaniladigan
AQSh federal hukumatining «shakar dasturi» (shakarni arzon import qilish o`rniga
uning milliy ishlab chiqarilishini qo`llab-quvvatlash) amalda barcha iqtisodiy,
ijtimoiy va siyosiy haqqoniylikka javob beruvchi yagona variant hisoblanadi.