Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

Х – д а р а ж а д а г и
 
д а р
о м а д
 ё к и
 ф о й д а
о л и ш
 
Y- д а р а ж а д а г и
 т а л а б
, 
ё к и
 э³т и ё ж н и
 ºо н д и р и ш
 
www.sies.uz
Page 58 of 356 

---

59
jadvalda keltirilgan. 
3.4.1. - jadval 
Tadbirkorlikning iqtisodiy samaradorligini tahlil qilishda 
ishlatiladigan ko‘rsatkichlar tizimi. 
№ 
Ko‘rsatkichlar nomi 
Aniqlash usullari 
Modul shakli 
1. 
Joriy likvidlik 
koeffitsenti 
(K 
jl
) 
Aylanma mablag‘ 
lar (Ay
M) 
--------------------- 
qisqa muddatli(joriy) 
majburiyatlar (K(KMM) 
М
А
й
∑
Kj
.l.
=----------------- 
∑
КММ
2. 
Moliyaviy karamlik 
koeffitsiyenti yoki 
qarzdorlik, mablag‘ bilan 
ta’minlanish 
koeffitsiyenti (K 
jl
) 
qarzga olingan kapital 
(ЄK) 
----------------------------- 
Xususiy kapital (XK) 
 
∑
КК
Km
.q.
=------------------ 
∑
ХК
3. 
Moliyaviy barqararlik 
koeffitsiyenti (Km
.bar.
) 
Xususiy kapital 
(XK)+Uzoq muddatli 
qarzlar (UMq) 
--------------------------- 
aktivlarning o‘rtacha yillik 
qiymati (
АК
) 
 
∑
∑
+
УМК
ХК
 
Km
.bar.
=----------------- 
∑
АК
4. 
Mulk mustaqilligi
koeffitsiyenti (Km
.m.
) 
Xususiy kapital (XK) 
-------------------- 
aktivlarning o‘rtacha yillik 
qiymati (
АК
) 
 
∑
ХК
 
Km
.m
=----------------- 
∑
АК
www.sies.uz
Page 59 of 356 

---

60
5. 
Kapitalni manyovr
(harakatchanlik) 
koeffitsiyenti (Kk
.m.
) 
 
Harakatdagi (ishchi) 
kapital (IK) 
___________________ 
xususiy kapital (XK) 
 
∑
ИК
Kk
.m.
=----------------- 
∑
ХК
6. 
To‘lov qobiliyati 
koeffitsiyenti(Ktk) 
O‘z mablag‘lari (O‘.M.) 
Umumiy majburiyatlar 
(U.M.) 
∑
М
У
/
Kt
.k.
=-------------- 
∑
УМ
Tayanch iboralar: biznes, biznesmen, tadbirkor, tadbirkorlik, ishbilarmon.
Takrorlash uchun savollar. 
1. Biznes so‘zi nimani anglatadi? 
2. Tadbirkorlikning mohiyatini yoritib bering? 
3. Biznesmen kim? 
4. Tadbirkor deb kimni tushunasiz? 
5. Tadbirkorlik qanday sharoitlarda vujudga keladi? 
6. Tadbirkorlik shakllari? 
7. Tadbirkorlik turlari? 
8. Tadbirkorlikning funksiyalari? 
9. Tadbirkorlikning sub’ektlari? 
10. Tadbirkorlikning umumiy qoidalari? 
11. Tadbirkorlik huquqlari? 
12. Tadbirkorlik majburiyatlari? 
13. Tadbirkorlik ma’sulyati?
14. Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari? 
15. Xo‘jalik shartnomasi tushunchasi? 
16. Shartnomaviy munosabatlarning asosiy prinsiplari? 
17. Tadbirkorlikni tartibga solish mexanizmi? 
www.sies.uz
Page 60 of 356 

---

61
18. Tadbirkorlikni qo‘llab quvvatlash yo‘nalishlari? 
19. Tadbirkorlik faoliyati samaradorligi mazmuni va ko‘rsatkichlari? 
 
 
 
 
4 - bob. Savdoning xo‘jalik mexanizmi. 
4.1Xo‘jalik mexanizmi tushunchasi va uning moxiyati
4.2 Savdoning xo‘jalik mexanizmi, uning elementlari
4.3 Matlubot kooperatsiyasining xususiyatlari va xo‘jalik mexanizmi. 
4.1. Xo‘jalik mexanizmi tushunchasi va uning mohiyati. 
Іar qanday milliy iqtisdiyot tabiiy resurslari, ishchi kuchi, texnalogiya, 
zaruriy tadbirkorlik va boshqaruv ko‘nikmalaridan iborat mexanizmdan tashkil 
topadi.
Jamiyatning asosiy maqsadi inson ehtiyojlari kelajagini ko‘ra bilish va 
qondirishdan iborat. Bu esa tavar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, 
ayriboshlash orqali amalga oshadi. 
Ushbu vazifalarni maksimal samarali bajarish uchun kapital va menijment 
zarur bo‘ladi. 
Iqtisodiyotni iste’molchilar, tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar va 
davlat harakatga keltiradi. Uning xo‘jalik mexanizmi orqali amalga oshadi. 
Xo‘jalik iyexanizmi deganda nazariy jixatdan (jamiyat barcha soxalaridagi 
faoliyatlaridagi faoliyatlarni) amalga oshirish va tartipga solish uchun 
ishlatiladigan tashkiliy-iqtisidiy shakl va usullar yig‘indisiga tushunamiz. 
Konkret sharoitda xo‘jalik mexanizm-bu tashkiliy tuzulmalar (tarkib), 
xo‘jalik yuritish shakllari, boshqaruv usullari, huquqiy normalar majmuasi orqali 
iqtisodiy qonunlar talablarini jamiyat tomonidan ishlatish. Xo‘jalik mexanizmining 
elementlariga qo‘yidagilar kiradi: rejalashtirish, boshqaruvni tashkiliy( tarkib) 
tuzulmasi, baho, huquqiy normalar, vositalar (soliq, kredit, sanksiyalar, to‘lovlar, 
www.sies.uz
Page 61 of 356 

---

62
byudjetga, ish haqi, rag‘batlantirish fondi). 
Xo‘jalik mexanizmi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi ichida amal 
qiladi. Shu sababli, xo‘jalik mexanizmi mohiyatini qo‘yidagicha maqsadga
ifodalash muvofiq deb hisoblaymiz. 
Xo‘jalik mexanizmi moxiyati xo‘jalik subektlarini tavavrlar va xizmatlarni 
ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayondagi iqtisodiy 
faoliyatlarini yagona aloqalar tizimida keltirishda nomoyon bo‘ladi. Ushbu 
jarayonda xo‘jalik mexanizmi bir qator funksiyalarini bajaradi. Ularga baxolash 
tashkiliy-boshqaruv, taqsimlash, ayriboshlash, iste’mol tarkibini shakllantirish, 
rag‘batlantirish, takror ishlab chiqarish ishtirokchilarini jamiyatdagi ishtimoiy va 
iqtisodiy javobgarligini taminlash kabilarini kiritish mumkin. Yuqoridagilardan 
kelib chiqib xo‘jalik mexanizmini ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan o‘zaro 
bog‘liqligini qo‘yidagicha yoritish zarur. 
Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari soxasi bilan aloqasi. Ushbu 
soxada xo‘jalik mexanizmi ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan barcha 
iqtisodi munosabatlarni qamrab oladi. Masalan: 

ishlab 
chiqarishni 
tashkil 
qilish 
va 
boshqarish 
bo‘yicha 
munosabatlar; 

ishlab chiqarish korxonalarini tarmoqlar, region, davlat va 
davlatlararo miqyosida kooperatsiyalashrish munosabatlari; 

tabiiy, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanish 
munosabatlari; 

investitsiyalash munosabatlari; 

mahsulotlarni baholash munosabatlari va hakozolar. 
Ikkinchidan, taqsimot sohasidagi munosabatlar:

tabiiy boyliklar, mehnat, moddiy resurslarni xo‘jalik sub’ektlari 
o‘rtasida taqsimlash (bu taqsimot pul daromadlarini, ishchi kuchini, 
moddiy texnik quvvatlarni va tabiiy boyliklarni taqsimlashda o‘z 
ifodasini topadi); 

davlat va xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasida daromadlarni taqsimlash; 
www.sies.uz
Page 62 of 356 

---

63

xo‘jalik sub’ektlariaro, ular ichida, ya’ni xo‘jalik sub’ektlari va 
ishchi xizmatchilar, aksionerlar o‘rtasida daromad taqsimoti va 
boshqalar.
Uchinchidan, ayriboshlash jarayonidagi munosabatlar. 
To‘rtinchidan, iste’mol sohasidagi munosabatlar. 
Ushbu munosabatlar bir-biri bilan tig‘iz bog‘liq bo‘lib, bir biriga qo‘shilib 
ketadi, biri-biriga aylanadi. 
Bu to‘rt xil munosabatlar makroiqtisodiy, mezoiqtisodiy va mikroiqtisodiy 
darajalarda namoyon bo‘ladi.
Masalan, makroiqtisodiy darajada xo‘jalik mexanizm jamiyatni boshqarish 
bilan bog‘liq funksiyalarni bajaradi.
Milliy iqtisodiyotni ishlab chiqarish tarkibini (4.1.1-chizmada) va 
jamiyatning xo‘jalik muxanizmining tuzilishini (4.1.2-chizma) ifoda qilish 
mumkin.
4.1.1. chizma. 
Ijtimoiy ishlab chiqarish 
(Milliy iqtisodiyot) 
Tarmoqlar, sohalar 
Birlashmalar, korporatsiyalar konsorsiumlar, 
kompaniyalar Aksioner jamiyatlar 
Korxonalar 
4.1.2-chizma