Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

К
ЧТА
Ushbu formuladan foydalanib keltirilgan omillarni ta’sir miqdorini hisob – 
kitob qilish mumkin. 
∆
CHTA = N
1
K
1
– N
0
K
0
∆
CHTAN = N
1
K
0
– N
0
K
0
; oilalar sonini ta’siri.
∆
CHTAk = N
1
K
1
– N
1
K
0
; 1 oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishini ta’siri. 
Bir oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishining miqdori o‘rtacha oila a’zolari 
soniga va 1 kishiga to‘g‘ri kelgan tovar aylanish miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Bu 
ko‘rsatkichlar ham o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlardir. 
Shu sababli 1 oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishini quyidagi formula bilan 
aniqlanadi: 
K = Q 
∗
P; 
Bu yerda, Q – 1 kishiga to‘g‘ri keladigan tovar aylanish 
P – o‘rtacha oila a’zolari soni.
Ushbu bog‘liqlikdan kelib chiqib chakana tovar aylanish ta’sirini ikkiga 
ajratib quyidagicha yozish mumkin; 
∆
CHTAk
= N
1
K
1
– N
1
K
0
= N
1
(K
1
– K
0
) = N
1
(Q
1
P
1
– Q
0
P
0
);
Bundan kelib chiqib, oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishini o‘zgarish 
miqdoriga oila a’olarining o‘rtacha soni o‘zgarishini ta’siri: 
∆
Kp=Q
0
P
1
– Q
0
P
0
va
aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan tovar aylanish ta’sirini hisob kitob qilish mumkin: 
www.sies.uz
Page 254 of 356 

---

255
255
∆
K
Q
= - Q
0
P
1
– Q
0
P
1
Ushbu hisob kitoblardan kelib chiqib, quyidagilarga
∆
CHTA
Q 
= N
1
(
∆
Kp + 
∆
K
Q
); 
∆
CHTA = 
∆
CHTAs + N
1
(
∆
Kp + 
∆
K
Q
) teng bo‘ladi.
Chakana tovar aylanishi hajmiga tovar zahiralari tovarlarni kelishi va 
tovarsiz chiqimlar ta’sir qiladi. Buni misolda ko‘rib chiqamiz. 
9.2.3.4 jadval 
Chakana tovar aylanishiga ta’sir qiluvchi omillarni balans bog‘liqligi 
(ming so‘m) 
Ko‘rsatkichlar 
Reja (0) 
haqiqatda (1) 
1. Yil boshidagi zahira (Z
1
) 
9779 
9771 
2. Tovarlarni kelishi (TK) 
45040 
47020 
3. Chakana tovar aylanishi (CHTA) 
45950 
46541 
4. Tovarsiz chiqimlar (V) 
152 
235 
5. Yil oxiridagi zahira (Z
2
) 
8717 
10015 
Ta’sir qiluvchi omllarni hisobi: 
CHTA
1
0
= Z
1
0
+ TK
0
– V
0
– Z
2
0
= 45950 
CHTA
2
= Z
1
1
+ TK
0
– V
0
– Z
2
0
= 45942
CHTA
3
= Z
1
1
+ TK
1
– V
0
– Z
2
0
= 47922 
CHTA
4
= Z
1
1
+ TK
1
– V
1
– Z
2
0
= 47839 
CHTA
5
= Z
1
1
+ TK
1
– V
1
– Z
2
1
= 46541 
9.2.3.5 jadval 
Omillarni ta’sir qilish miqdori 
Omillar
Aniqlash usuli 
Miqdori 
Z
1
CHTA
2 
– CHTA
1
0
45942 – 45950 = - 8 
TK 
CHTA
3
– CHTA
2
47922 – 45922 = + 1980 
www.sies.uz
Page 255 of 356 

---

256
256
V 
CHTA
4
– CHTA
3
47839 – 47922 = - 83 
Z
2
CHTA
5
– CHTA
4
46541 – 47839 = - 1298
Jami
CHTA
1
– CHTA
0
46541 – 45950 = + 591
9.2.4 Chakana tovar aylanishi tarkibini tahlili.
Chakana tovar aylanishini tarkibini, ya’ni assortimentini tahlili uning 
umumiy hajmini tahlilini davomi bo‘lib hisoblanadi. Bunda chakana tovar aylanishi 
tahlili yanada chuqurlashtiriladi, aniqlashtiriladi. Ushbu tahlil natijasida aholi 
talabini qondirishni, ularni moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish darajasi 
baholanadi.
Chakana tovar aylanishini tarkibi savdo korxonalarining son va sifat 
ko‘rsatkichlarini shakllantirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkich 
savdoning daromadlari, muomala (davr) harajatlari, foydasi, rentabellik darajasiga, 
resurslarni ishlatish samaradorligiga ta’sir qiladi.
Chakana tovar aylanishini tarkibini makrotartib va mikrotartib darajalarida 
o‘rganish zarur. Chakana tovar aylanishini makrotartibi deganda, uni oziq-ovqat 
mahsulotalari va nooziq-ovqat tovarlariga bo‘lib o‘rganishni va mikrotartib deganda 
chakana tovar aylanishini barcha assortimentlarini o‘rganish nazarda tutilmoqda.
Chakana tovar aylanishini (assortimentini) tahlil qilishda quyidagi 
ko‘rsatkichlarni aniqlash tavsiya qilinadi: 

alohida tovar guruhlari bo‘yicha (makro – mikrotartib) reja yoki 
prognozlarni bajarilishi; 

alohida tovar guruhlari bo‘yicha aholining talabini qondirilishi 
darajasini baholash. Bunday tahlil uchun haqiqatda sotilgan 
tovarlarni aholi jon boshiga hisoblab, ularni fizoilogik va 
ratsional iste’mol normalari bilan solishtirish, farqini aniqlash 
(mutloq miqdorda va foizlarda) va baholash zarur bo‘ladi; 
www.sies.uz
Page 256 of 356 

---

257
257

chakana tovar aylanishini tarkibini bir necha yillarga 
dinamikasini aniqlash, yillar ichida kvartallar bo‘yicha, 
kvartallar 
ichida 
oylar 
bo‘yicha, 
uning 
rivojlanish 
tendensiyalariga baho berish. Chakana tovar aylanishi dinamik 
qatorlarni haqiqiy va solishtirma baholarda hisob-kitob qilish 
kerak; 

alohida tovar guruhlarining umumiy chakana tovar aylanishidagi 
hissasini 
aniqlash, 
bir 
necha 
yillarga 
uni 
o‘zgarish 
tendensiyalariga baho berish; 

savdo shaxobchasi yoki firma korxonasini ayrim tovar guruhlari 
bozoridagi hissasini tahlil qilish va baholash; 

chakana tovar aylanishining tarkibiga ta’sir qiluvchi omillarni 
o‘rganish va baholash (bahoni, aholining daromadlari (harid 
fondi)-talabni, taklifni, tovar resurslari yoki bozor fondi va 
h.k.). 
Bunday 
tahlil 
uchun 
elastiklik 
koeffitsiyentidan 
foydalanish talab qilinadi.

elastiklik koeffitsiyenti (Ke) aholi talabini qondirilish darajasi 
qaysi omillar ta’siri ostida qanday miqdorda o‘zgarganligini
ko‘rsatadi, ya’ni aholi jon boshiga sotilgan tovarlar (u) hisobga 
olingan omil (x) ta’siri natijasida qancha foizga o‘zgarganligini 
ko‘rsatadi.
Elastiklik koeffitsiyenti quyidagicha hisoblanadi.
Ke=