Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

k
 – k-yiliga iste’mol qilinadigan tovarlarning umumiy hajmi. 
Π
f
– bazis yilida iste’mol qilingan tovarlar hajmi; 
J
k
n
- aholi sonining o‘zgarish indeksi; 
N
n
– 1 kishiga to‘g‘ri keladigan iste’mol normasi; 
www.sies.uz
Page 296 of 356 

---

297
297
N
f
– 1 kishiga to‘g‘ri keladigan haqiqiy iste’mol; 
Π
- iste’mol normasiga yetish muddati; 
K – prognoz (reja) lashtirilayotgan yil. 
 
II. Uzoq muddat iste’mol qilinadigan tovarlar bo‘yicha: 
CHTAk = (No∙Or – Ta + U) B 
Bunda: 
CHTAk – k-yilga tovar aylanishi; 
No – oilaning ta’minlanish normasi; 
Or – rejalashtirilgan yilga oilalar soni; 
Ta – rejalashtirilgan yil boshiga oiladagi mavjud tovarlar; 
U – rejalashtirilgan yilga tovarlarning to‘zishi, eskirishi.
B – baho (rejalashtirilayotgan yilga).
III. Tovar assortimenttini rejalashtirish uchun iqtisodiy matematik usullardan 
ham foydalanish mumkin (8.1.2 paragrafga qaralsin).
IV. Elastiklik koeffitsiyenti ko‘rsatkichidan foydalanish usuli. Ushbu usul 
orqali tovar aylanishi assortimenttini aholining daromadi yoki harid fondining o‘sish 
sur’ati bilan solishtirish orqali, yoki tovar resurslarining o‘sish sur’ati bilan 
solishtirish orqali aniqlash mumkin.
Bunda elastiklik koeffitsiyenti (E) 
E = 
x
x
y
y
100
100
⋅
∆
÷
⋅
∆
= 
y
x
x
y
⋅
∆
∆
;
Bu yerda: “x” – aholining daromadi yoki harid fondi yoki tovar resurslari 
aholi jon boshiga; 
“u” – Chakana tovar aylanishi alohida olingan tovar guruhi bo‘yicha, aholi 
jon boshiga; 
“
∆
” – ko‘rsatkichning o‘zgarish miqdori. 
Ushbu ko‘rsatkich u = a + bx karrolyatsion tenglamani yechish yo‘li bilan 
aniqlanishi mumkin.
www.sies.uz
Page 297 of 356 

---

298
298
Bunda: E = b
y
x
−
⋅
; 
“b” – regressiya koeffitsiyenti.
Masalan, aytaylik biror bir tovar guruhi bo‘yicha elastiklik koeffitsiyenti 
aholi daromadiga nisbatan 1,5 chiqdi. Ushbu qursatkich aholining daromadi 1% ga
oshsa, hisobga olingan tovar guruhi bo‘yicha aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana 
tovar aylanishi 1,5 % o‘sishi mumkinligi anglatadi.
Agarda aholining jon boshiga to‘g‘ri kelgan daromadi rejalashtirilgan yilga 
10 % o‘sishi mo‘ljallangan bo‘lsa, aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar 
aylanishi (tovar guruhi bo‘yicha)
10 ∙ 1,5 = 15 %
foizga oshishi mumkin.
Bu holda aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishi 
rejalashtirilgan yilga (Ur) 
Ur = 
100
)
15
100
(
+
⋅
У
ж
teng bo‘ladi. 
Bu yerda: “Uj” – joriy yildagi aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar 
aylanishi summasi.
Misolda olingan tovar guruhi bo‘yicha chakana tovar aylanishi umumiy 
hajmi quyidagicha aniqlanadi: 
CHTAr = Ur 
•
As
.r
; 
Bu yerda: CHTAr – misolda olingan tovar guruhi bo‘yicha rejalashtirilgan 
yilga chakana tovar aylanishi summasi; 
As
.r
– rejalashtirilgan yilga aholining soni. 
V. Chakana tovar aylanishi assortimentini rejalashtirishda real ko‘rsatkichga 
yaqin natijaga erishish uchun (bu usul chet ellar amaliyotida ham ishlatiladi) 
“o‘rtacha siljish” usulidan foydalanishni tavsiya qilamiz (usul 9.2.4 paragrafda 
ko‘rsatilgan). Bunda ohirgi besh yil muddatda chakana tovar aylanishi hajmida oldin 
uning makrotartibi (oziq-ovqatlar va nooziq-ovqatlar) bo‘yicha hisob kitob qilinadi, 
www.sies.uz
Page 298 of 356 

---

299
299
so‘ng tovar guruhlarini oziq-ovqat tovarlari xajmidagi hissasi alohida va nooziq-
ovqatlar xajmidagi hissasi alohida hisob kitob qilinishi tavsiya qilinadi.
Ushbu usul bilan chakana tovar aylanishi tarkibi (tovar guruhlarini chakana 
tovar aylanishidagi hissasi) rejalashtirilgan yilga aniqlanadi va so‘ng rejalashtirilgan 
chakana tovar aylanishi hajmidan kelib chiqqan holda alohida tovar guruhlari 
bo‘yicha chakana tovar aylanish summasi aniqlanadi. 
Tayanch iboralar: Prognoz, reja, strategik, joriy, uzoq muddat, qisqa muddat, 
teskor, balans, norma, normativ, bezararlik nuqtasi, statistika, tajriba usuli, o‘rtacha 
siljish usuli, ekstropoliyatsiya, iqtisodiy matematik usullar, ekspert boholash usuli. 
Takrorlash uchun savollar:
1. Prognozlash qanday vosita sifatida ishlatiladi? 
2. Prognoz va rejalashtirish tushunchalarini farqi namada? 
3. Prgnozlarni ahamiyati nimada? 
4. Chakana tovar aylanishini prognozlash va rejalashtirishda qanday usullardan 
foydalaniladi? 
5. Chakana tovar aylanishi prognozlash qanday metadologik qoida asos qilib 
olinadi va unitenglamasi shaklini mazmunini yoritib bering? 
6. Chakana tovar aylanishini joriy rejalashtirishda qanday masalalarni hal qilish 
zarur bo‘ladi? 
7. Chakana tovar aylanishini o‘rtacha siljish usuli bilan rejalashtirishni 
mazmunini tushintirib bering? 
8. Chakana tovar aylanishi tarkibini prognozlash va rejalashtirishda ular qanday 
guruxlarga ajratiladi? 
9. Chakana tovar aylanishi tarkibini prognozlash va rejalashtirishda qanday 
omillar hisobga olinadi? 
10. Chakana tovar aylanishi tarkibini prognozlash va rejalashtirishda qanaqa 
usullardan va formulalardan foydalanish mumkin? 
 
www.sies.uz
Page 299 of 356 

---

300
300
9.5 Tovar zaxiralari va tovarlar kelishini rejalashtirish. 
 
9.5.1 Tovar zahiralarini normallashtirish usullari. 
9.5.2 Tovar zahiralarini kvartallar bo‘yicha rejalashtirish. 
9.5.3 Tovarlar kelishini rejalashtirish.
 
9.5.1. Tovar zahiralarini normallashtirish usullari. 
Tovar zahiralarini normallashtirish alohida savdo shaxobchalari uchun tovar 
guruhlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Amaliyotda asosan ikki xil usul, ya’ni tajriba – 
statistik va texnik – iqtisodiy hisoblash usullari qo‘llaniladi. 
Tajriba – statistik usul ko‘p tarqalgan va ishlatilishi oddiyroq usul hisoblanib, 
ushbu usul orqali tovar zahiralari normativi uni bor ma’lumotlarni tahlil qilish asosida 
aniqlanadi.
Texnik – iqtisodiy hisoblash usuli orqali tovar zahiralari normativi, uni 
elementlarga ajratish orqali birinchi usulga nisbatan asoslanganroq hisoblanadi
Tovar zahiralari normativi joriy tovar zahiralari chakana savdo shaxobchalari, 
ulgurji savdo omborlari, ommaviy ovqatlanish karxonalari va yo‘ldagi tovarlar uchun 
alohida hisob – kitob qilinadi. 
Joriy tovar zahiralariga savdo shahobchalarida (magazin, kiosk, laryok, ularni 
yordamchi xonalarida), ulgurji baza omborlarida, ommaviy ovqatlanish karxonalarida 
(restoran, oshxona, kafe) saqlanayotgan joriy zahiralar kiradi. Bular kunlar hisobida 
va so‘mda normallashtiriladi. 
Yo‘ldagi tovarlarga chakana va ulgurji savdo karxonalari tamonidan sotib 
olingan, yo‘lda kelayotgan va (tovar) yetkazuvchi (patavshik) lar tamonidan 
jo‘natilgan lekin to‘lov hujjatlari ham bankka belgilangan muddatda topshirilmagan
tovarlar kiritiladi. 
Bu zahiralar alohida kunlar va so‘m hisobida normallashtiriladi va keyin 
joriy zahiralar normativiga qo‘shiladi. 
Mavsumiy va oldindan yetkazib beriladigan tovar zahiralari ularni tashish va 
sotish rejalari asosida so‘m hisobida alohida rejalashtiriladi. Ushbu zahiralar har 
www.sies.uz
Page 300 of 356 

---

301
301
kvartalning oxiriga hisob – kitob qilinadi. 
Tovar zahiralarini normallashtirish qoida va usullarini ko‘rib chiqamiz. 
Tovar zahiralarini normativlari qiymat o‘lchovlarda (so‘mda) va nisbiy 
ko‘rsatkichlarda, ya’ni kunlar hisobida aniqlanadi.
Tovar zahiralari normativini aniqlashda birinchi qoida uning miqdori 
ehtimolda tutilgan maksimal va minimal miqdori o‘rtasida bo‘lishi kerak. 
Bu qoida quyidagicha ifodalanadi 
3
max
>3
th
>3
min 
Bunda: 
3
t max
– tovar zahiralari maksimal miqdori; 
3
th 
– tovar zahiralari normativi; 
3
t min 
– tovar zahiralari minimal miqdordi. 
Savdo tashkilotlari va karxonalarida joriy tovar zahiralari normalashtiriladi. 
Joriy tovar zahiralari normativlari statistik – tajriba, texnik – iqtisodiy va 
matematik usullar yordamida amalga oshiriladi. 
Tovar zahiralari normativini aniqlash tovar taklifi va talabni bozor 
konyukturasini tovar zahiralari normativlari va haqiqiy xolatini, tovar zahiralariga 
ta’sir qiluvchi omillarni chuqur va kompleks tahlil qilingandan kelib chiqqan 
xulosalarga asoslanish zarur. Tahlil biznesga o‘tgan yillar ma’lumotlarini qamrab 
olish zarur. 
Bunday tahlil savdo karxonalari va shaxobchalarini barcha nerarxik 
(urovenlarida) bo‘g‘inlarida amalga oshirilishi zarur. 
Bunda umumiy qoida imkon boricha ko‘proq omillarni va dinamik qatorlarni 
yillar qamrab olishi hisoblanadi. 
Dinamik qatorlarni tahlil qilishda kuo‘proq matematik usullardan – 
regression modellar, korrelyatsion tahlil, ko‘p omilli tahlillardan foydalanish tavsiya 
qilinadi. 
Tovar zahiralari normativlashtirish uning alohida tarkibiy elementlarini tovar 
guruhlari bo‘yicha hisoblash orqali amalga oshiriladi. 
Normativlar chakana savdo, ulgurji savdo, ommaviy ovqatlanish karxonalari
www.sies.uz
Page 301 of 356 

---

302
302
va (mavsumiy, muddatdan avval olib borilgan) normativlar bo‘yicha alohida 
hisoblanadi. 
Chakana savdo uchun alohida ko‘rib chiqamiz 
Chakana savdoda joriy tovar zahiralari normativi quyidagi elementlardan 
tashkil topadi. 
I. Tovar guruxlari bo‘yicha normativlar summasi. 
II. Yo‘ldagi tovarlar normativi. 
Tovar guruxlari bo‘yicha normativ quyidagilardan tashkil topadi. 
1. Tovarlarni qabul qilish va sotishga tayyorlash davriga zahira – KS. Uning 
miqdori tovar guruxlari (assortimenti) ni tavsifiga bog‘liq va 0,5 -1,5 kun miqdorida 
hisobga olish mumkin. 
2. Ishchi zahira (Iz) u savdo zalida doimiy saqlanadigan, ko‘rsatishga
mo‘ljallangan tovarlardan iborat bo‘ladi.
Iz=