O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi
Ko’l va botqoqliklarning geologik ishi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5.7. Ko’l va botqoqliklarning geologik ishi. Suv bilan
to’ldirilgan okean, dengiz va ko’rfazlar bilan bog’lanmagan havzalar ko’llar deyiladi. Ko’llarning ishg’ol qilgan maydoni bir necha gektardan o’n ming kvadrat kilometrlargacha, chuqurligi esa 10 sm lardan bir necha ming metrlargacha o’zgarib turishi mumkin. Ko’llar turli balandliklarda joylashadi. Masalan, Kaspiy ko’li-dengizi dengiz sathidan 28 met r pastda va Pomirdagi Sarez, Yashilko’llari esa dengiz sathidan 3600 metr balandlikda joylashgan. Ko’llarning maydoni, chuqurligi va joylashishi bo’yicha bir- biridan farq qilishi ko’l chuqurliklarining hosil bo’lishi xilma-xilligi bilan bog’liq. Ko’l kotlovanlari tektonik jarayon, muzliklarning faoliyatidan, uchgan vulqonlar krateri, daryoning o’zanlarida va dengizning faoliyatidan hosil bo’lishi mumkin. Ko’llar suvining almashish xarakteriga ko’ra oqar va oqmas ko’llarga bo’linadi. Oqar ko’llarda suvining tuz tarkibi doimiy o’zgarmas bo’ladi. Oqmas ko’llarda suvlarining tuz tarkibi, daryoning quyilish joyidan uzoqlashgan sari o’zgarib boradi. Masalan Balxash ko’lida Ili daryosining quyilgan yerida suv chuchuk, shimoliy va sharqiy qismida esa sho’r. Ko’llardagi faoliyat dengiz faoliyati bilan o’xshashdir. Faqat geologik jarayonlarning ko’llardagi ko’lami nisbatan kichikdir. Ko’llarda ham dengizga o’xshash daryo suvi tashib keltirilgan cho’kindilar bilan bir qatorda kimyoviy yoki biokimyoviy cho’kindilar yo tqiziladi. Oqmas ko’llari bug’lanish ta‘siridan ko’p miqdorda kimyoviy cho’kindilar to’planadi. Elton va Bosqunchoq ko’llarida juda ko’p hajmda natriy va kaliy tuzlari tuplangan. Ko’pincha gips va kaltsit, ayrim vaqtlarda temir ro’dasi minerallari va boksitlar yotqiziladi. Organik cho’kindilardan ko’llarda chig’anoqli, ohaktoshlar va diatomitlar yotqizilgan bo’ladi. Ko’llar uchun mexanik cho’kindilardan tashqari organik il- sapropellar xarakterlidir. O’lik organizmlar, ko’l tagiga yotqizilib buziladi va kislorodsiz sharoitda chiriydi uglevodorodga boy organik ilni hosil qiladi. Botqoqlik yotqiziqlari. Ko’pgina botqoqliklar ko’llardan hosil bo’lgan. Ko’llarning sayoz qismida suvsevar o’simliklar hosil bo’ladi o’layotgan o’simliklar suv ostiga cho’kadi va asta-sekin chiriy boshlaydi. Ko’lning asta-sekin sayozlanib borishi bilan o’simliklar qirg’oqdan ko’l markaziga qarab surilib boradi. Ko’l tagiga cho’kib asta- sekin ko’lni to’ldirib boradi va botqoqlikni hosil qiladi. Botqoqliklar yer osti suvlari sathining xar doim yoki uqtin-uqtin yordamida ko’rsatiladi. Bulardan tashqari geologik xaritalarga tektonik yoriqlar, uzilishlar, qatlamlarning yotish elementlari va boshqalar tushiriladi ( -rasm). Geologik xaritaning mukammalligi va aniqligi ularning masshtabi bilan masshtab esa o’tkazilgan geologik s‘yomkaning masshtabiga qarab tanlanadi. Xaritalarning masshtabi yerlarning geologik tuzilishining murakabligiga va undan ko’zlangan maqsadga qarab belgilanadi. Geologik xaritalar masshtabiga va tayinlanish maqsadiga ko’ra to’rt turga bo’linadilar: 1.Kichik masshtabli xaritalar, masshtabi I:500000 va undan kichik. Bunday xaritalarda katta maydonning (masalan, Markaziy Osiyoning) umumiy geologik tuzilishi tasvirlanadi; 2.O’rta masshtabli xaritalar, masshtabi I:200000 va I:100000. Bunday xaritalarda ayrim ma‘muriy yoki geografik hududlarning geologik tuzilishi ko’rsatiladi (masalan, Farg’ona vodiysi); 3.Yirik masshtabli xaritalar, masshtabi I:50000 va undan katta. Bu masshtabdagi xaritalarda xo’jalik maqsadlarida o’zlashtirish uchun ahamiyatga ega bo’lgan ayrim tumanlarning geologik sharoitlari tasvirlanadi; 4.Maxsus yoki aniq masshtabli xaritalar. Bunday xaritalarda yirik gidrotexnik inshoot kurilish maydonining yoki sug’orish massivining geologik sharoiti to’liq ko’rsatiladi. Bunday xaritalarning masshtabi tayinlanish maqsadiga ko ’ra aniqlanadi. Geologik kesimlar yer po’stining yuqori qismida joylashgan qatlamlarning joylanish tartibini tik kesimda yuzada tasvirlovchi chizmadir. Kesimlar odatda ma‘lum ahamiyatli yo’nalishlar bo’yicha, ma‘lum chuqurlikkacha tuziladi. Kesimlar geologik xaritalardan, burg’ilash quduqlaridan foydalanib tuzilishi mumkin. Geologik xaritalar va kesimlar dala sharoitida olib boriladigan geologik s‘yomka asosida tuziladi va uning natijasida tog’ jinslarining tarqalishi, yotish sharoiti va tarkibi, ular orasidagi chegaralar hamda bu jinslarning yer yuziga chiqqan maydonlari aniqlanadi. Geologik s‘yomka ishlari odatda uchta bosqichda olib boriladi: tayyorgarlik ko’rish davri, dala ishlari, dala ishlari natijalarini qayta ishlash va tartibga keltirish davri. Tay yorgarchilik ko’rish davrida ish olib borishni tashkil qilish loyihasi tuziladi, geologik partiya tashkil qilinadi va kerakli uskunalar va jihozlar bilan ta‘minlanadi, topografik xarita va aerofotos‘yomka ma‘lumotlaridan ko’chirmalar tayyorlanadi, ish tumani bo’yicha geologik ma‘lumotlar yig’ilgan fond ma‘lumotlari va ilmiy adabiyotlar o’rganib chiqiladi. 66 75 ko’tarilib turishi hisobiga ham hosil bo’ladilar. Botqoqliklar ozuqalanish sharoitiga va o’simliklarning turiga ko’ra balandlik yerlardagi va pastkam yerlardagi turlariga bo’linadi . Pastkam yerlardagi botqoqliklar yer relefining chuqurlashgan qismlarida joylashadi va yassi yoki bukilgan yuzaga ega bo’ladi. Ularning ozuqalanishida atmosfera yog’inlaridan tashqari sizot va daryo suvlari qatnashadi. Hosil bo’lgan torf jinslari kam kaloriyali va o’zidan ko’p kul ajratadi. Balandlik yerlarda joylashgan botqoqliklar junlarda joylashadi va qabargan yuzaga ega bo’ladi. Ular asosan atmosfera yog’inlari hisobiga ozuqalanadi. Atmosfera yog’inlari chuchuk bo’lganligi uchun bunday botqoqliklarda asosan zamburug’lar o’sadi. Zamburug’larning chirishidan hosil bo’lgan torflar yuqori kaloriyali va kam kul hosil qiladigan bo’ladi. Birinchi va ikkinchi tur botqoqliklaridan tashqari oralik toifadagi botqoqliklar ham mavjud. Ularga pastkam va balandlik yerlarga joylashgan botqoqliklarning xususiyatlari xarakterlidir. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|