O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi



Yüklə 0,59 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə42/61
tarix15.06.2023
ölçüsü0,59 Mb.
#128184
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   61
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi q

 6.2. Geologik xarita va qirqimlar. Geologik xarita yer 
po’stining geologik tuzilishi to’g’risidagi bizning bilimlarimizni jamlab 
aks etdiradigan asosiy chizma hisoblanadi. Bu chizmada yerlarning 
geologik tuzilishi shartli belgilar yordamida grafik yo’l bilan 
tasvirlanadi. Xaritalar topografik asosga chiziladi va yer sirtining 
qiyofasini ko’rsatmaydigan topografik belgilar olib tashlanadi. 
Geol
ogik xarita deb, ma‘lum bir maydonning geologik tuzilishini 
topografik asosda, kichraytirilgan masshtabda, gorizontal yuzada shartli 
belgilar va indekslarda tavirlagan tarxga aytiladi. 
Geologik xaritalar mazmuni jixatidan bir necha turli litologo-
petrografik, 
strukturaviy-tektonik, 
paleogeografik, 
geomorfologik 
gidrogeologik va injener - 
geologik turlarga bo’linadi. 
Geologik xarita yerlarning umumiy geologik tuzilishining 
rejadagi 
tasviridir. Ular yer yuzida tarqalgan tub tog’ jinslarining 
kichraytirilgan t
ik proektsiyasi hisoblanadi. Tub tog’ jinslari deyarli 
butun yuzasi bilan yupqa qobiq ko’rinishida to’rtlamchi davr yotqiziqlari 
bilan qoplanganligi uchun ular xaritada ko’rsatilmaydi. To’rtlamchi davr 
yotqiziqlari, ularning 
qalinliklari katta bo’lgan hollardagina lozim bo’lsa 
maxsus to’rtlamchi davr yotqiziqlari xaritalarida ko’rsatiladi. 
Xaritalarda tog’ jinslarining tarqalishi chegaralari chiziqlarda, 
yoshlari ranglar va shartli belgilarda, tarkiblari esa turli chiziqlar 
67 
74 


20. 
Deflyatsiya jarayonlari qanday hosil bo’ladi? 
21. .
Jarliklarning hosil bo’lish jarayonini tushuntiring? 
22. 
Sel oqimi deb nimaga aytiladi, uning paydo bo’lish jarayonini 
tushuntiring? 
23. Daryo erroziyasiga tushuncha bering? 
24. 
Meandralar qanday hosil bo’ladi? 
25. Daryo vodiylarining yotqiziqlarida allyuviyning qanday fatsiyalari 
mavjud? 
26. 
Daryo vodiysining shakllanishi qanday bosqichlarda sodir bo’ladi? 
27. Qayir usti terrasasi deb nimaga aytiladi? 
28. 
Terrasalar qanday turlarga bo’linadi, ularga tushuncha bering? 
29. 
Muzliklar qanday hosil bo’ladi va qanday turlarga bo’linadi? 
30. Muzliklarning ekzaratsiya ishi deganda nimani tushunasiz? 
31. Morenalar deb nimaga aytiladi? 
32. Tasmasimon gillar deb nimaga aytiladi? 
33. Flyuvioglyatsial yotqiziqlari deb nimaga aytiladi? 
34. Dengiz kesimi qanday mintaqalardan iborat? 
35. Dengiz obraziyasini tushuntiring? 
36. Polyaj deb nimaga aytiladi? 
37. 
Ko’llar deb nimaga aytiladi va qaerlarda joylashgan bo’ladi? 
38. 
Botqoqliklar qanday hosil bo’ladi va qanday turlarga bo’linadi? 
39. 
Ozuqalanish sharoitiga ko’ra botqoqliklar qanday turlarga
bo’linadi?
 
va amplitudaga ega. Bukiluvchan viloyatning kuo’tarilishi va tushishi 
uning ayrim qismlarga bo’linib turli tezlikda ayrim vaqtda qarama-
qarshi yo’nalishda harakat qilishga olib keladi. Bu hodisa geosinklinal 
viloyatlarni qator ko’tarilgan balandliklar va chuqurliklarga bo’linishiga, 
yer yuzasida o’ta notekis relefning va burmalangan murakkab tuzilishga 
ega bo’lgan yer qismlarining hosil bo’lishiga olib keladi. 
Yer tarixi rivojlanishining ayrim bosqichlari uchun nisbatan sekin 
harakat xarakterlidir va bu bosqichlarda burmalanish davri tugaydi va 
qit‘ada turg’un mustahkam struktura (platforma) hosil bo’ladi. 
Platformalar asosida kuchli burmalangan turli tarkibdagi 
intruziyalar va effuziya
lar bilan kesilgan metamorfik va magmatik tog’ 
jinslaridan tashkil topgan asta-
sekin harakat qiladigan yer qobig’ining 
strukturalarini kristallik fundament deb yuritiladi. 
Kristallik fundament deb, ataluvchi bu jinslar ustida stratigrafik va 
yotish burchag
i jihatidan nomuvofiq holda gorizontal cho’kindi jinslar 
yotadi. Bu jinslarga platforma qobig’i deyiladi. Platformalar 
burmalanish qobiliyatiga ega emas, ular uchun sokin tebranma harakat 
xarakterlidir. Shuning uchun platforma jinslari deyarli gorizontal holda 
yotadi. 
Geosinklinallarda sodir bo’ladigan burmalanish harakati ta‘sirida, 
platformalar xuddi qattiq jismlar singari sinadi va uziladi. 
SHu sababli platformaning ayrim qismlari pastga tushadi boshqa 
qismlari esa ko’tariladi. Bu hodisa platformalarda qo’yidagi elementlarni 
ajratishga imkon beradi. 
Qalqonlar 
– bu platformaning yaqqol ko’tarilish tendentsiyasiga 
ega bo’lgan qismidir. 
Plitalar 
– platformaning harakatchan qismi bo’lib, uning uchun 
ko’tarilish va tushish jarayoni almashinib turishi xarakterlidir. 
Sinekliz va anteklizlar 
– katta maydonlarni o’z ichiga olgan, 
pasaygan va ko’tarilgan strukturalardir. 
Poleozoy erasi boshlanishida Yerda uning mustahkam qattiq 
qismlari hosil 
bo’ladi va ular bo’lajak meteriklarning asosi bo’lib xizmat 
qiladi. Bu may
donlar harakatchan egiluvchan mintaqalar bilan o’ralgan 
bo’ladi. Bu erada tektonik jarayonlar notekis namoyon bo’lib turadi. 
Ayrim davrlar uchun (silur, toshko’mir, perm) geosinklinal viloyatlarda 
kuchli burmalanish, kuchli tik ko’tarilish xarakterli bo’lsa, boshqa 
davrlar (kembriy, devon) uchun burmalanish jarayonining umuman 
bo’lmasligi va geosinklinal mintaqalarning jadal bukilishi hamda 
cho’kindi yotqizilishi bilan xarakterlidir.
Burma hosil qiluvchi jarayonlar magma harakatini faollashtiradi
natijada 
magma cho’kindi jins qatlamlari orasida oqib kiradi va qotadi 
68 
73 



Yüklə 0,59 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   61




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin