V. S. Raxmanova

«CH» tovushi
«CH» tovushi qorishiq fonemadir. U «t» va «sh» 
tovushlaridan hosil bo‘ladi. Normada bu tovushning hosil 
bo‘lishida lablar cho‘chchayib turadi. Til ning harakatida ikkita 
payt kuzatiladi. Til uchi yuqori tish va milk o‘rtasiga taqaladi.
So‘ngra portlash hosil bo‘lgandan so‘ng orqaroqdagi 
alveolalarga tayanib suriladi. Tilning orqa qismi shu zahoti 
ko‘tarilib, qattiq tanglayga yaqinlashadi. Yumshoq tanglay 
ko‘tariladi. Ovoz boylamlari ochiq, havo oqimi kuchli bo‘ladi.
«CH» tovushining talaffuzini o‘rgatish maqsadida bolaga «at» 
bo‘g‘ini ketma-ket ayttiriladi. Shu zahoti til uchi shpatel bilan yuqori 
tishlar orqasiga ko‘tariladi, lablar cho‘chchaytiriladi. Bu holda «at» 
o‘rniga ach, ot-och, ut-uch tovushlari hosil bo‘ladi va eshitiladi.
«CH» tovushini talaffuz etish uchun bola «t» va «sh» 
tovushlarini yaxshi talaffuz eta bilishi kerak. Agar logopad, «t», 
«sh», «ch» tovushlarini talaffuz eta olmasa logopedik ishni «sh» 
tovushi talaffuzini yo‘lga qo‘yishdan boshlash kerak. So‘ngra «t», 
keyin esa «ch» tovushiga o‘tish.
Sigmatizm va parasigmatizm turlarini bartaraf etish usul-
larini, ayniqsa ko‘p noto‘g‘ri talaffuz etiladigan, «s», «z», «sh» 
va boshqa tovushlar misolida yoritib berishga harakat qildik. 
Xuddi shu usullarni sirg‘aluvchi boshqa tovushlar talaffuzidagi 
kamchiliklarni bartaraf etishda ham qo‘llash mumkin.
Rotatsizm va pararotatsizm
Nutqda «R» tovushini talaffuz etolmaslik yoki noto‘g‘ri 
talaffuz etish rotatsizm deyiladi. Uni boshqa tovushlar bilan 
almashtirilishi pararotatsizmdir.

---

92
Normada «r» tovushining hosil bo‘lishida artikulatsion apparat 
faol ishtirok etadi. Bu tovush talaffuzida lablarning qanday shaklga 
kelishi «r» dan keyingi unli tovushga bog‘liq. Agarda «r» dan keyin 
«i» tovushi keladigan bo‘lsa, lablar «kulib» turadi.
Tishlar o‘rtasida ma’lum oraliq bo‘lishi lozim. Til qoshiqcha 
shaklini oladi. Til yonlari yuqori jag‘ tishlariga tegib turadi. 
Oldingi qism esa alveolalarga tegib turadi va kuchli havo 
oqimi ta’sirida tebranadi. Yumshoq tanglay ko‘tariladi-da, ovoz 
boylamlari jipslashib ovoz hosil qiladi.
Logopedik amaliyotda rotatsizmning quyidagi turlari uchrab 
turadi:
1. «R» tovushini umuman talaffuz etolmaslik – taroq-taoq,