V. S. Raxmanova
Yüklə 0,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.3. Bola nutqida kuzatiladigan murakkab nutq nuqsonlari Rinolaliya nuqsonining ta’rifi
| SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:
Dislaliya nuqsonini ta’riflab bering. 1. Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar nimadan kelib chiqadi? 2. Dislaliyaning qaysi turlari, ko‘rinishlari mavjud? 3. Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar qaysi yo‘llar bilan bartaraf eti ladi? 4. Sirg‘aluvchi tovushlar talaffuzida kuzatiladigan kamchiliklar va ular ni 5. bartaraf etish yo‘llarini ko‘rsatib, aytib bering. Rotatsizm va pararotatsizmni ta’riflab bering. 6. «L» tovushining noto‘g‘ri talaffuz etilishi va bu nuqsonni bartaraf etish 7. usullari. Til orqa tovushlarini noto‘g‘ri talaffuzi va uni bartaraf etish usullari. 8. Rotatsizm va uni bartaraf etish yo‘llari. 9. fonematik eshitish va uni shakllanish yo‘llari. 10. 6.3. Bola nutqida kuzatiladigan murakkab nutq nuqsonlari Rinolaliya nuqsonining ta’rifi Rinolaliya, ya’ni dimoqdan, dimoq bilan gapirish, tovushlar talaffuzi va ovoz tembrining nutq apparatidagi anatomik-fiziologik kamchiliklari, o‘zgarishlari natijasida buzilib aytilishidir. Rino- laliya og‘iz va burun bo‘shliqlari o‘rtasida to‘siq yo‘qligidan yoki shu bo‘shliqlar bitib qolganidan kelib chiqadi. Artikulatsion apparatning tuzilishidagi kamchiliklarga oid ma’lumotlar dastlab XIX asr shifokorlarining ilmiy asarlarida paydo bo‘la boshladi. 100 V. I. Oltushevskiy nutq kamchiliklarini o‘rganib, adabiyotda o‘rgatilgan ma’lumotlarni umumlashtirib nutq kamchiliklarini ta s- niflagan va talaffuz kamchiliklarini tegishli guruhlarga ajratgan. U artikulatsion apparat tuzilishining buzilishi natija sida kelib chiqqan tug‘ma yoki hayot davomida orttirilgan kamchiliklarni mexanik dislaliya deb atagan. Rinolaliyaga esa dislaliyaning bir turi deb qaralgan. Rinolaliya nuqsoni olimlar tomonidan ayniqsa keng o‘rganil- gan. Ularning fikricha, rinolaliyaning oldini olish choralarini ko‘- rish, korreksion-tarbiyaviy logopediya ish tizimini to‘g‘ri tash kil etish, ota-onalarning o‘z bolalarini vaqtida mutaxassis-shifokor, logopedga ko‘rsatib davolatishi muhim aha miyatga egadir. Boladagi kamchilikning turini aniqlash va unga tegishli yor- dam ko‘rsatish hozirgi logopediya fanining muhim muammo- laridan bo‘lib hisoblanadi va bola hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, nutq jarayonida yumshoq tanglay muhim vazifani bajaradi. Burunli tovushlardan tashqari hamma tovushlarning talaffuzida burun va burun-halqum bo‘shliqlari orasida tirqish hosil bo‘ladi. Bu bo‘shliqlarni bir-biridan ajratib turuvchi tirqish tanglay-halqum tirqishi deb ataladi va u ikkita mushak guruhining bir vaqtda harakatlanishidan yuzaga keladi. Pardaning oldingi qismini yumshoq tanglay va halqumni orqa devorlarning mushaklari tashkil etadi. Yumshoq tanglayning ko‘tarilishi yumshoq tanglay va halqum yon devorlari mushagining to‘g‘ri ishlashiga bog‘liqdir. Yumshoq tanglay ovoz hosil bo‘lishida ko‘tarilib, bo‘rtib chiqadi. Bu bo‘rtiq, ya’ni do‘nglik halqumning orqa devorlari bilan birlashadi. Ayni vaqtda, ovoz hosil bo‘lishida yumshoq tanglay harakati bilan halqum orqali devorlari o‘z holatini o‘zgartiradi. Mushaklarning qisqarishi natijasida halqum shilliq qavatining yuqori qismi ko‘tariladi va burun-halqumiga ochilish yo‘lida ko‘ndalang to‘siq yoki do‘mboqcha hosil bo‘ladi. 101 Buning anatomik asosini halqumning yuqori mushaklari tashkil etadi. Yuqoridagi mushaklarning harakati natijasida tanglay-halqum tirqishi hosil bo‘ladi. Talaffuzdagi tovushlarning xususiyatiga qarab, yumshoq tanglay turlicha ko‘tariladi va tirqish hajmi ham shunga yarasha o‘zgaradi. Tirqishning hajmiga qarab ovoz kuchi har xil bo‘ladi. I.I. Yermakova tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, unlilarni talaffuz qilish vaqtida tirqish hajmi katta bo‘lar ekan. Undosh tovushlar talaffuzida bu tirqish tor bo‘ladi. faqat «m» va «n» tovushlari talaffuzida esa bu tirqish umuman hosil bo‘lmaydi va havo bemalol burunga o‘tadi. Agarda shu organlarda kamchilik bo‘lsa, u yoriq hosil bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi yoki umuman burun-halqum yo‘li to‘silib qolishi mumkin. Natijada tovushlar talaffuzi o‘zgarib, bu narsa nutq kamchiliklarini hosil qiladi. Rinolaliya deb ana shunday nutq kamchiliklariga aytiladi. Bunda burun bo‘shlig‘ining rezonatorlik faoliyati yo‘qolib qolishi natijasida ovoz, tovushlar talaffuzi noaniq, jonsiz xarakterda bo‘ladi, odam manqalanib gapiradi. Chet el adabiyotidagi ma’lumotlarga qaraganda, tanglay- lab tuzilishidagi nuqsonlar irsiy sabablarga ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bolada umuman rinolaliya borligini aniqlash qiyin emas. Avvalo, talaffuzning noaniq bo‘lib, bolaning manqalanib gapirishi unda rinolaliya borligini ko‘rsatadi. Biroq, rinolaliya ochiq yoki yopiq, ikkalasi birga qo‘shilgan aralash holda bo‘lishi mumkin. Uning xilini aniqlash uchun og‘zini ochib, artikulatsion nutq apparati ko‘zdan kechiriladi. Ochiq rinolaliya tanglayda yoriq borligi darhol ko‘zga tashlanadi. Agar bolada yopiq rinolaliya alomatlari birga qo‘shilgan bo‘lsa, aralash rinolaliyadir. Rinolaliya xillarini aniq bilib olish uni bartaraf etishning yo‘llarini to‘g‘ri belgilab olishga imkon beradi. Uning xillarini 102 aniq ajratmay turib chora ko‘riladigan bo‘lsa, bu bolaga foyda berishi o‘rniga zarar keltirishi mumkin. Rinolaliya qaysi holda bo‘lishidan qat’i nazar, u tabiatdan organik va funksional bo‘ladi. Bu holatlarni biz quyida alohida- alohida ko‘rib chiqamiz: Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|