Ona tili o‘qitish metodiкasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| opamning kitobi
– bitta kitobni atab kelyapti); so‘zlarning teng huquqli bog‘lanishi so‘z qo‘shilmalarini hosil qilishi, so‘z qo‘shilmalarida har bir so‘z ma’no mustaqilligini, alohida-alohida narsalarni nomlab kelish xususiyatini saqlab qolishi ( opam va kitob )ga qaratiladi. Ma’lumki, so‘z qo‘shilmalarida so‘zlar turli vositalar yordamida bog‘lanishi mumkin. Chunonchi, ohang (yozuvda vergul), -u, -yu, yoki, ba’zan-ba’zan, na-na, balki, nafaqat, ham-ham, hamda bog‘lovchilari shular jumlasidandir. O‘quvchilarga ana shu vositalar bilan bog‘langan so‘z qo‘shilmalarini berib, ulardan so‘zlar o‘zaro qanday birlashayotganligini aytib berishni talab qilish, bog‘lanish vositalariga qarab guruhlarga ajratish, hosil bo‘lgan guruhlarni mustaqil davom ettirish, ular ishtirokida gaplar hosil qilishni talab qilish foydalidir. So‘z birikmasining so‘zdan farqini aniqlashda kuzatish, qiyoslash, mushohada qilish singari usullardan foydalaniladi. Masalan, onamning akalari – amakim, urg‘ochi ot – baytal, kimyoviy tajribaxona – laboratoriya, hisoblash mashinasi – kompyuter singari so‘z birikmasi va so‘zlar o‘zaro qiyoslangach, o‘qituvchi ularning o‘zlariga bu haqda mustaqil xulosa chiqarishni topshiradi. Shundan so‘ng berilgan so‘z birikmalarini so‘zlar bilan almashtirish, ularni o‘zaro qiyoslab, ma’no farqini aniqlash, berilgan so‘zlarga ularning ma’noviy qiymatdoshlarini topib qo‘yish singari ijodiy-amaliy ishlar bajariladi. 267 «So‘z birikmasi va ibora», «So‘z birikmasi va tasviriy ifoda» mavzularini o‘rganishda ham bu har ikki til hodisasining ma’noviy farqini aniqlashda qiyoslash usuli qo‘l keladi. Mazkur mavzularni o‘rganishda o‘quvchilarga gap juftlarini berib, ajratilgan so‘z birikmalarining ma’nolarini qiyoslash ( Yigit oqimga qarshi suzib, ariqning boshiga yetdi –Qo‘rsligi, bema’ni katta gaplari axir uning boshiga yetdi), ibora va so‘z birikmasi orasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlash, berilgan birikmalarning har birini erkin birikma va ibora sifatida qo‘llab, gaplar tuzish singari ijodiy-amaliy topshiriqlardan foydalaniladi. Bu amaliy ishlar turg‘un birikmalarda ma’noning yaxlit, ajralmas ekanligi, ularda tobe hamda hokim so‘zlarni bemalol almashtirish mumkin emasligini anglash imkonini beradi. Tasviriy ifodalarning so‘z birikmalarga shaklan o‘xshashligi ko‘p hollarda ularni farqlashga mone’lik qiladi. Shuning uchun bu mavzuni o‘rganishda so‘zlarni tasviriy ifodalar bilan almashtirish (masalan, televizor – oynai jahon, paxta – oq oltin, rassom – mo‘yqalam sohibi, neft – qora oltin, samolyot – po‘lat qush va h.k.), berilgan matnda ajratilgan har bir so‘zni uning qiymatdoshi bilan almashtirish singari ijodiy - amaliy topshiriqlardan foydalanish mumkin. So‘z birikmasining qo‘shma so‘zlardan farqi ham o‘quvchilar uchun ancha murakkablik tug‘dirayotgan masalalardan biridir. Bu mavzuni o‘rganishda berilgan gap juftlari yoki qo‘shma so‘z va so‘z birikmalari qatorini o‘zaro qiyoslab, o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash, ular ishtirokida gaplar tuzish, berilgan qo‘shma so‘z va so‘z birikmalari qatorini mustaqil davom ettirish, qo‘shma so‘z qanday hosil bo‘lganligini aniqlash singari amaliy topshiriqlardan foydalanish mumkin. Darsning oxirida o‘quvchilar so‘z birikmasi qo‘shma so‘zga aylanganda so‘z birikmasi tarkibidagi aloqa-munosabat shakli qo‘shimchalari yo tamoman tushib qolishi (masalan, boshog‘riq – bosh og‘rig‘i, suvo‘t – suv o‘ti, bo‘rikalla – bo‘ri kallasi va h.k.) yoki o‘z ma’no va vazifasini tamoman yo‘qotishi ( kungaboqar, iskabtopar, chamandagul, betgachopar va h.k.) bilib oladilar. 268 So‘z birikmalarini o‘rganish so‘z birikmalari zanjirini o‘rganish bilan yakunlanadi. O‘quvchilar berilgan so‘z birikmalari juftlarini birlashtirish (mas., o‘zbek xalqi va qoraqalpoq xalqi, o‘zbek tili va o‘zbek adabiyoti va h.k.) va shunga o‘xshash bir qator ijodiy-amaliy topshiriqlar bajarilgach, «So‘z birikmalari zanjiri qanday hosil bo‘ladi?» degan savol o‘rtaga tashlanadi. Bu ularni bir so‘z birikmasidagi hokim so‘zning boshqa bir so‘zga tobelanishiga hamda bir hokim so‘z bir necha tobe so‘z yoki bitta tobe so‘z bir necha hokim so‘zga aloqador bo‘lgan hollarda ularni birlashtirish usullari bilan so‘z birikmalari zanjiri hosil bo‘ladi, degan xulosaga olib keladi. So‘z birikmasi va gapning o‘zaro farqi ham qiyoslash asosida tushuntiriladi. Masalan, qiziqarli mashg‘ulot – Mashg‘ulot qiziqarlidir, oydin kecha – К echa oydindir va h.k. tipidagi so‘z birikmasi va gap qiyoslangach, ularning farqi so‘raladi hamda kesimning qay biriga xosligi aniqlanadi. Shundan so‘ng berilgan so‘z juftlaridan so‘z birikmalari tuzib, ular ishtirokida gaplar tuzish, so‘z birikmalaridan gaplar, gaplardan so‘z birikmalari hosil qilish singari ijodiy-amaliy ishlar bajariladi. Dars oxirida o‘quvchilar so‘z birikmasi biror narsa, belgi, harakat yoki holatga muayyanlashtirgan holda atab kelishi, gap esa kesim markazida tashkil topib, fikrni, hukmni, tasdiq yoki inkorni ifodalab kelishini, uning markazi kesim ekanligini, gaplarning kesimlik qo‘shimchalari bilan shakllanganligini bilib oladilar. Shunday qilib, maktabda so‘z birikmasini o‘rganish sodda gap sintaksisini o‘rganish uchun moddiy zamin hozirlaydi. «Sintaksis»ni o‘rganishda so‘z birikmalari ustida ishlash katta o‘rin egallaydi. O‘quvchilarni so‘z birikmalari bilan tanishtirish 8-sinfda nazarda tutilgan bo‘lsa-da, ammo bu masala bilan ular ancha oldin – boshlang‘ich sinfdan va keyinchalik ona tilining izchil kursida fonetika, leksikologiya hamda morfologiyani o‘rganishda tanish- ganlar. Bu o‘rganilgan materiallar so‘z birikmalarini o‘rganishda ta’limiy o‘yinlardan unumli foydalanish imkonini beradi. Mazkur mavzuni o‘rganishda tashkil etiladigan o‘yinlar so‘z birikmasining so‘zlar qo‘shilmasidan farqini aniqlash, berilgan so‘zlardan so‘z 269 birikmalari hosil qilish (masalan, inson, qo‘l, mashina, boshqar – insonning qo‘li, mashinani boshqarmoq ), so‘zlarga so‘roq berib, javob asosida ularni kengaytirish (masalan, qayerga bormoq? –adirga bormoq, nima qilmoq? –lola termoq, kimlar bilan bormoq – sinfdoshlar bilan bormoq va h.k.) so‘z birikmasidagi hokim va tobe so‘zni bir-biridan ajratish, tobe so‘zning hokim so‘zga bog‘lanish vositalarini aniqlash, so‘z birikmalarini kelishikli birikmalar, ko‘makchili birikmalar, qo‘shimchasiz birikmalarga ajratish, turli tipdagi so‘z birikmalarining ma’nolari ustida ishlash kabilarga qaratilgan bo‘lishi lozim. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|