2-Mavzu: O'zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari (2 soat) Reja



Yüklə 298,69 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/5
tarix27.09.2023
ölçüsü298,69 Kb.
#129448
1   2   3   4   5
2-мавзу

 
 


3. Ahamoniylar hukmronligi davrida O'rta Osiyo. 
Mil. avv. VI asrning o'rtalariga kelib shafqatsiz kurashlar natijasida Midiya 
podsholigi o'rnida Ahamoniylar davlati tashkil topadi. Ko'pchilik ilmiy – tarixiy 
adabiyotlarda Kir II Ahamoniylar davlatining asoschisi sifatida e'tirof etiladi. 
Ahamoniylarning Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi hukmdorlari qadimgi 
Sharqdagi juda ko'plab mamlakatlar ustidan o'z hokimiyatini o'rnatishni 
rejalashtirilganlar va shunday siyosat olib borganlar. Qadimgi dunyo mualliflari 
Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, Yustin kabilarning ma'lumotlaridan xulosa 
chiqaradigan bo'lsak, Kir II mil.avv. 545-539 yillarda Sharqiy Eron va O'rta Osiyo 
viloyatlarini bosib oladi. Doro I davrida (mil.avv. 522-486 yy. ) Ahamoniylar 
sulolasi Hind vodiysidan O'rta Yer dengiziga qadar bo'lgan keng hududga o'z 
hukmronligini o'rnatgan. Juda ko'p sonli davlatlar, viloyatlar, shaharlar va xalqlarni 
birlashtirgan Ahamoniylar saltanati tarixda birinchi yirik dunyo davlati hisoblanadi.
Mil. avv. VI asrning o'rtalarida Kir II o'zining sodiq lashkarboshlaridan biri 
bo'lgan Garpagga Kichik Osiyodagi shahar-davlatlarni bosib olishni buyuradi. O'zi 
esa O'rta Osiyo hududidagi viloyatlarni (Baqtriya, Xorazm, So'g'diyona, Marg'iyona 
va boshq.) bosib olishiga tayyorgarlik ko'ra boshlaydi. Gerodot Kir II ning 
massagetlarga qarshi yurishi haqida so'zlar ekan, bu yurishlarning ko'pchiligi haqida 
to'xtalmasdan, faqat forslarni tashvishga solgan yurishlar haqida eslatib o'tadi. 
Tarixchining ma'lumot berishicha, Garpag Kichik Osiyo shaharlarini birin-ketin 
bosib olguncha Kir II butun Osiyo xalqlarini bo'ysundiradi va shundan keyingina 
Bobilga yurish boshlaydi.Tarixiy manbalarning ma'lumot berishicha, O'rta Osiyo 
xalqlari ahmoniylar bosqiniga qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, 
massaget qabilalari malika To'maris (Tomiris) boshchiligida forslarning turli hiyla-
nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo'shinini tor-mor etadilar. 
Malika To'maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu jangda ahmoniylar 
hukmdori Kir II ham halok bo'ladi. Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar 
(massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi... Kamon o'qlari 
tugagach, qo'l jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo'shinlar jangi 


uzoq vaqt davom etdi. Nihoyat massagetlar g'alaba qozondilar”. Kir II 
qo'shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor etilishi mil. avv. 530 yilga to'g'ri 
keladi. Tarixchi Polien forslarga qarshi kurashgan Shiroq qahramonligi haqidagi 
afsona to'g'risida xabar beradi. Uning xabariga ko'ra, sak qabilalarining vakili 
bo'lgan Shiroq ismli cho'pon hiyla yo'li bilan forslarning katta qo'shinlarini suvsiz 
sahro ichkarisiga adashtirib qo'yadi. Shiroq ham, fors qo'shinlari ham ochlik va 
tashnalikdan halok bo'ladilar.Mil. avv. 522 yilda ahamoniylar taxtiga Doro I o'tiradi. 
U taxtga o'tirishi bilanoq Parfiya, Marg'iyona va “saklar o'lkasi”da forslarga qarshi 
qo'zg'olonlar ko'tariladi. Behistun yozuvlariga qaraganda, 522 yilning oxirida 
Marg'iyonada ko'tarilgan qo'zg'olonga Frada ismli kishi boshchilik qiladi. Doro I 
Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo'shinlarni qo'zg'olonchilarga qarshi 
jo'natadi. Qo'zg'olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming marg'iyonalik halok bo'ladi. 
Frada ham qo'lga olinib qatl ettiriladi. “Saklar o'lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga 
Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda bo'lib o'tgan bu kurashda saklar forslar 
tomonidan mag'lubiyatga uchraydi. Saklarning ko'pchiligi o'ldirilib, ko'pchiligi asir 
olinadi. Ularning yo'lboshchisi Skunha asir olinib, o'rniga boshqa yo'lboshchi 
tayinlanadi. Xullas, forslar O'rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona 
qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom 
o'zlariga bo'ysundirdilar.Ahamoniylar davrida davlat boshqaruvi shohlar shohi-
shahanshoh qo'lida bo'lgan. Hokimiyat ierarxiyasida shahanshohdan keyin boy fors 
oilalarining boshliqlari turgan. Shahanshoh saroyida Kengash mavjud bo'lib uning 
tarkibiga boy oila boshliqlari, saroy ayonlari, yuqori lavozimdagi amaldorlar va 
noiblar kirgan. Davlat ahamiyatiga molik muhim bo'lgan barcha masalalar ushbu 
kengashda ko'rib chiqilsada, hal qiluvchi qarorni shahanshoh qabul qilgan.Shohlar 
shohidan keyingi shaxs xazarpat (mingboshi) deb atalgan. Xazarpat shahanshoh 
gvardiyasining boshlig'i va davlat boshqaruvida shahanshohning bosh yordamchisi 
hisoblangan. Ahamoniylar davlatining bosh ma'muriy markazi Suza shahri edi. Bu 
yerda shahanshoh devonxonasi joylashgan bo'lib, barcha hujjatlar shu yerda 
saqlangan. Shahanshoh devonxonasi boshlig'i dapirpat (mirzaboshi) deb atalgan. 
Devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar, qozilar, mirzalar va boshqa amaldorlar 


ishlaganlar.Mil.avv. VI asrlarning o'rtalarida tashkil topgan ulkan ahamoniylar 
davlati tartibiga hozirgi Eron, Afg'oniston, O'rta Osiyoning katta qismi, Shimoliy 
Hindiston, Yaqin Sharq, Kichik Osiyo, Misr kabi hududlar kirgan edi. Bu ulkan 
davlat ma'muriy- qaram o'lkalar – satrapiyalarga bo'lingan edi. Ayrim 
tadqiqotchilarning fikricha, bu an'ana Midiya davlatidan qabul qilingan, Doro I 
davrida ma'muriy boshqaruvda islohotlar o'tkazidib, butun davlat 20 ta ma'muriy-
qaram satrapiyalarga bo'linadi. Ularni satraplar (shahanshoh noiblari) boshqargan. 
Satrapiyalar ancha yirik bo'lib, ayrim hollada bir necha o'lka va viloyatlarni 
birlashtirgan. Masalan, Parfiya, Girkaniya, Areya, Xorasmiya va So'g'diyona bitta 
satrap tarkibiga kirgan. Satrapiyalarning chegaralari ayrim hollarda o'zgarib turgan. 
E'tibor berish lozimki, ahamoniylar davlatida satrapiyalar etnik kelib chiqishiga 
qarab emas, balki iqtisodiy salohiyatiga qarab tashkil etilgan. Satrapiyalar 
shahanshohning noibi sifatida asosan forslardan tayinlangan. Satrapiyaning 
ma'muriyati va boshqaruvi shahanshoh ma'muriyati va markaziy boshqaruv 
apparatini qisqartirilgan holda takrorlagan. Ya'ni, satrapda ikkita yordamchi, 
devonxona va mirzalar bo'lgan. Bir vaqtning o'zida satrap o'zi noiblik qilib turgan 
hududda bosh qozi vazifasini ham bajargan. Ayrim hollarni istisno qilganda satrap 
harbiy boshliqlik vazifasini bajarmagan. Misol uchun, Doro I barcha satraplarning 
harbiy vazifalarini bekor qilgan va ularga faqat o'ziga bo'ysinuvchi harbiy 
boshliqlarni jo'natgan. Satraplarning faoliyati markazdan qattiq nazorat ostiga 
olingan. Hattoki, shahanshoh huzuridagi amaldorlar tez-tez kelib satraplar 
faoliyatini tekshirib turganlar. Ahmoniylar davlatida muntazam qo'shin mavjud 
bo'lib, uning asosini tarkibida o'n ming jangchi bo'lgan «abadiy o'lmas» polk tashkil 
etgan. Qo'shinlarning bosh qo'mondoni shahanshoh edi. Harbiy tuzilmada keyingi 
o'rinda «xazarpat»-mingboshi turgan. Ahamoniylar qo'shinlari quyidagi qismlardan 
iborat bo'lgan: 1. – «abadiy o'lmas» polk; 2-piyoda qo'shinlar; 3-otliq qo'shinlar 
(suvoriylar); 4-satraplar qo'shinlari; 5-yunon yollanmalari; 6-ko'ngilli qo'shin. 
Qo'shinning qismlari 10,100,1000, 10000 kishilik harbiylardan iborat bo'lib, har bir 
qismning tayinlab qo'yilgan boshlig'i bo'lgan. Butun davlat hududi 4 ta harbiy 
okruga bo'lingan. Har bir okrugning harbiy boshlig'i bo'lib, u bevosita shahanshohga 


bo'ysungan. Bo'ysunlirilgan o'lkalar va chegara tumanlarida harbiy garnizonlar 
joylashtirilgan. Harbiy boshliqlarning deyarli barchasi forslardan tayilangan. 
Gerodot ma'lumotlariga ko'ra, ulkan Ahamoniylar saltanati alohida viloyatlar 
(o'lkalar) – satrapiyalarga bo'lingan bo'lib, ularning soni 20 ta edi. Har bir satrapiya 
har yili ma'lum miqdorda soliq to'lab turishi shart edi. Soliqlarning miqdori ko'p 
hollarda kumush talant (talant-pul birligi, bir talant 30 kg kumushga teng bo'lgan) 
bilan belgilangan. Soliqlar kelib tushishini tizimga solish uchun Doro I yagona pul 
tartibini joriy etadi. Bu tartibining asosini og'irligi 8,4 g keladigan oltin darik tashkil 
etardi. Oltin darikni bir donasini og'irligi 5,6 g bo'lgan 20 ta kumush tangaga 
almashtirish mumkin bo'lgan. Oltin darik faqat podsho tomonidan, kumush tangalar 
esa ayrim viloyatlar hukmdorlari tomonidan zarb etilgan. Qaram o'lkalar pul 
solig'idan tashqari mahsulot bilan ham soliqlar to'laganlar. Ushbu soliqlar hisobidan 
Persepolda, Suzada va Ekbatanda fors podsholarining hashamatli saroylari qad 
ko'targan. Misol uchun, Suzadagi saroyni qurish haqida Doro I yozuvlarida shunday 
xabar beriladi: «Bu yerda ishlatilgan oltin Lidiya va Baqtriyadan keltirilgan. Ko'k 
tosh «kapa-utaka» (lojuvard) va «sinkabrush» (yarim qimmatbaho tosh-serdolik) 
So'g'ddan keltirilgan. «Axshayna» toshi (feruza) Xorazmdan keltirilgan». 
Shuningdek, Gerodot Ahamoniylar davridagi yana bir soliq turi – sun'iy ko'llardan 
dalalar uchun olinadigan suv puli haqida ham ma'lumot beradi. Tarixchining 
ta'kidlashicha, ko'llarning to'g'onini ochgani uchun fors podshosi «odatdagi soliqdan 
tashqari katta pul oladi». Ahamoniylar davlatida majburiy harbiy xizmat ham muhim 
ahamiyatga ega edi. Elefantin orolidagi (Misrning janubiy chegaralari yaqinida) 
garnizon arividan ma'lumki, bu yerda mil.avv. V asr oxirida xorazmlik jangchi 
Dargamon xizmat qilgan. Sak jangchilari haykalchalarining topilishi Misrdagi yirik 
harbiy bazalardan biri bo'lgan forslarning Memfis garnizoni tarkibida sak otliqlari 
ham bo'lganligidan guvohlik beradi. Yunonlarga qarshi chiqqan Kserks qo'shinlari 
tarkibini sanab o'tar ekan Gerodot, baqtriylar, sak-amorglar, parfiyonlar, 
xorazmiylar, so'g'diylar va saklarni ham tilga oladi. O'rta Osiyoning o'troq 
vohalaridagi sug'orish tartibida mil.avv. VI-IV asrlarda sezilarli o'zgarishlar bo'lib 
o'tgan. Bu davrda ko'p joylardagi to'planib qolgan suvlardan foydalaniladigan 


mavsumiy tabiiy sug'orish o'rnini keng hududlarni sug'orish imkoniyatini beruvchi 
yirik magistral kanallar tartibi egallaydi. Bunday o'zgarishlar natijasida nisbatan 
kengroq hududlarni o'zlashtirish imkoniyatlari paydo bo'ladi. O'rta Osiyoning 
deyarli barcha tarixiy-madaniy viloyatlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar 
natijasida o'troq aholi tomonidan yangi yerlarning o'zlashtirilganligi kuzatiladi. 
Shimoliy Baqtriya hududlarida bu davrda Surxon va Kobadiyon vohalari keng 
miqyosda o'zlashtirilib, o'ng qirg'oq Amudaryo irmoqlaridan magistral kanallar 
o'tkaziladi. Vaxsh vohasida Bolday kanali qazilib, uning atroflarida mil.avv. V-IV 
asrlarga oid manzilgoh aniqlangan. Xorazm hududlarida, chap qirg'oq 
Amudaryodagi Sariqamish havzasida joylashgan Ko'zaliqir yaqinida Ahamoniylar 
davriga oid yirik dehqonchilik vohasi aniqlangan. Bu yerdan o'sha davrga oid bir 
nechta kanallar aniqlangan. Mil.avv. VI-IV asrlar sug'orish inshootlari 
takomillashuvi bilan birga O'rta Osiyo qishloq xo'jaligida dehqonchilik 
taraqqiyotiga sezilarli turtki bergan temir buyumlardan foydalanish ham keng 
tarqaladi. Shimoliy Baqtriyadagi Qizilcha 6, Xorazmdagi Ding'ilja va Ko'zaliqir, 
So'g'diyonadagi Afrosiyob va Daratepa hamda boshqalardan topilgan temir 
buyumlar shu jarayondan dalolat beradi. Bu davrda O'rta Osiyo o'troq tarixiy-
madaniy viloyatlari xo'jaligi doirasida chorvachilik ham taraqqiy etadi. Xo'jalikning 
bu turi katta va kichik daryolar havzalari hududlarida, tog' va tog' oldilarida, dasht 
chegara hududlarida ayniqsa jadallik bilan rivojlanadi. Qadimgi Xorazmdagi 
Ko'zaliqirdan mil.avv. VI-IV asrlarga oid hayvonlar suyaklarining topib tadqiq 
etilishi bu yerda xo'jalikning asosini chorvachilik, avvalo, yirik tuyoqli hayvonlar 
tashkil etganligidan dalolat beradi. Persepol tasvirlarida ham ko'pgina O'rta Osiyo 
halqlari 
fors 
podsholariga 
soliq 
sifatida 
turli 
hayvonlarni 
yetaklab 
kelayotganligining tasvirlanishi ham tasodifiy hol emas. Mil.avv. VI-IV asrlar O'rta 
Osiyo 
viloyatlarida 
hunarmandchilik 
ishlab 
chiqarish, 
xususan, 
sopol 
hunarmandchiligi yuqori darajada rivojlanadi. Kulolchilik charxida tayyorlanib 
maxsus xumdonlarda pishirilgan sopol idishlar ko'pchilik O'rta Osiyo viloyatlariga 
xos shakllarga ega edi. Bu o'rinda silindrsimon va silindr konussimon idishlarning 
keng tarqalganligini ta'kidlash joizdir. Bunday ko'rinishdagi idishlar Baqtriyadagi 


Balx, Kobadiyon, Boldaytepa, Talashkan, Qiziltepa, So'g'diyonadigi Afrosiyob, 
Xo'ja Bo'ston, Uzunqir, Sarmish, Xorazmdagi Ko'zaliqir, Qal'aliqir, Ding'ilja, 
Marg'iyodagi Yozdepa va Govurqal'alardan topib o'rganilgan. Metallarni badiiy 
jihatdan qayta ishlash uslublari yuqori darajada bo'lganligi haqida Amudaryo 
xazinasi buyumlari hamda “yovvoyi skif uslubi”ga oid yodgorliklar qimmatli 
ma'lumotlar beradi. Kam sonli bo'lsa-da, hunarmandchilikning boshqa turlari – 
to'qimachilik, toshga ishlov berish, suyakni qayta ishlashga oid bo'lgan topilmalar 
topib o'rganilgan. O'troq dehqonchilik va ko'chmanchi chorvador turmush tarzining 
yonma-yon yoki birgalikda kechishi bilan bog'liq mil.avv. I ming yillik O'rta Osiyo 
uchun xos bo'lgan mehnat taqsimoti – savdo-sotiqning rivojlanishiga olib kelgan 
hamda mahsulot xususiyatiga ega bo'lgan hunarmandchilik ishlab chiqarishning 
rivojlanishiga turtki bo'ldi. Ko'pgina davlatlarning ulkan Ahamoniylar saltanati 
tarkibiga kirishi, avvalo, tashqi savdoning taraqqiyotiga ta'sir ko'rsatdi. Ammo, 
Ahamoniylar davri O'rta Osiyoga keltirilgan yoki bu hududlardan olib chiqilgan 
mahsulotlar haqida juda kam ma'lumotlar saqlangan. Shunga qaramasdan, Kichik 
Osiyodagi Efes shahridan Baqtriyaga, undan Hindistonga ketuvchi yo'l haqidagi 
ma'lumotlar O'rta Osiyoning Ahamoniylar davlatining g'arbiy viloyatlari bilan savdo 
aloqalari olib borganligi tasdiqlaydi. So'g'diyonadan va ayniqsa Baqtriyadan 
topilgan tangalarga qarab xulosa chiqaradigan bo'lsak, mil.avv. VI-IV asrlar O'rta 
Osiyoga nafaqat markaziy ahamoniylar hokimiyati hukmdorlari zarb etgan tangalar 
balki, Kichik Osiyo va yunon tangalari ham muomalada bo'lgan. O'tgan asrning 30-
yillarida Ahamoniylar davri madaniy qatlamlari faqat Janubiy Tojikiston 
hududlaridagina ma'lum edi. Ikkinchi jahon urushidan so'ng mil.avv. VI-IV asrlarga 
oid yodgorliklar ko'pgina hududlarda aniqlanib, tadqiqotlar ko'lami kengaydi. 
Hozirgi kunda bu davrga oid manzilgohlar nafaqat Janubiy Turkmaniston, balki 
Shimoliy va Janubiy Baqtriyadan, So'g'diyonadan, Parfiya va Marg'iyonadan, 
Xorazmdan, Choch va Farg'onadan topib o'rganilgan bo'lsa, Farg'onadan, Oloydan, 
Sharqiy Pomirdan hamda Orolbo'yidan ko'mish marosimiga oid yodgorliklar topib 
tekshirilgan. Xorazm ekspeditsiyasining say'i-harakatlari tufayli qadimgi Xorazm 
hududlarida ham Ahamoniylar davri yodgorliklari aniqlangan. Ulardan biri – 


satrapning qurib bitkazilmagan saroyi Qal'aliqir I hisoblanadi. Yana bir bu davrga 
oid ko'hna shahar Amudaryoning o'ng qirg'og'ida joylashgan Ko'zaliqir bo'lib, u 
tabiiy tepalik ustida joylashgan. Uning maksimal uzunligi 1000 metr, eni esa 500 
metrdan ziyodroqdir. Qazishmalar natijalariga ko'ra, ko'hna shahar ikki qator devor 
bilan o'rab olinib, tashqi devor minoralar bilan mustahkamlangan. Ichki devor esa 
turli qurilishlarga tutashib turgan. So'g'diyonaning yirik madaniy markazi va 
poytaxti bo'lgan Afrosiyob ko'hna shahri bu davrda ayniqsa gullab-yashnadi. Bu 
davrga kelib umumiy maydoni 219 gektar bo'lgan Afrosiyob markaziy va yirik 
shahar sifatida ancha rivojlanib, bu yerda shahar hayotining rivojlanishi So'g'diyona 
va butun O'rta Osiyodagi siyosiy va iqtisodiy hayotning yuksalishi hamda inqirozi 
bilan muvofiq tarzda kechgan. Ahamoniylar daridagi Samarqand So'g'di xo'jalik 
hayoti va madaniy taraqqiyoti haqida Lolazor, Laylaqo'ytepa, Ko'ktepa, 
To'rtko'ltepa kabi yodgorliklardan topilgan topilmalar ham qimmatli ma'lumotlar 
beradi. Bu topilmalarga qarab (jangovar va mehnat qurollari, uy-ro'zg'or buyumlari, 
taqinchoqlar, qurilish uslubi va hokazo) Samarqand va uning atroflaridagi 
hududlarda mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida yashagan aholi xo'jalikning 
dehqonchilik, chorvachilik, uy hunarmandchiligi va ixtisoslashgan hunarmandchilik 
turlarini anchagina rivojlantirganlar degan xulosa chiqarish mumkin. Buxoro 
vohasidagi Xo'ja Bo'ston, Konimex, Qumrabod, Arabon, Chordara, Quzmontepa 
kabi o'nlab ko'hna shahar va manzilgohlar Ahamoniylar davriga oiddir. 
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, ular yirik etno-madaniy viloyatning uncha 
katta bo'lmagan tumanlari bo'lib, bu hududlarda mil.avv. VI-IV asrlarda umumiy 
ko'rinishi bir xil bo'lgan dehqonchilik madaniyati shakllanadi. Topilgan 
topilmalarning nihoyatda o'xshashligi shundan dalolat beradi. Keyingi yillarda 
Buxoro shahri va uning atroflarida ko'pgina arxeologik tadqiqotlar olib borildi. Bu 
tadqiqotlar natijalariga qaraganda, mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida 
Zarafshonning yirik bir irmog'i Buxoro shahari hududlaridan oqib o'tib, uning o'ng 
va chap qirg'oqida shaharga asos solinadi. Yana shu narsa ham aniqlandiki, bu 
davrda ark hududi paxsa devor bilan o'rab olinadi. Buxoro atroflaridan esa bu davrga 
oid qal'alar va qo'rg'onlar ham ochilganki, ular atrof qishloqlarni tashkil etgan. 


Tadqiqotlardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Buxoro – vohadagi urbanistik 
jarayonlarning markazi bo'libgina qolmasdan, geografik nuqtai nazardan ham 
vohaning markazida joylashib, viloyat markazi vasifasini bajargan. Qashqadaryo 
vohasi mil.avv. VI-IV asrlar yodgorliklari So'g'diyonaning boshqa hududlariga 
nisbatan yaxshiroq o'rganilgan. Vohadagi ko'hna shaharlardan biri Yerqo'rg'on 
mil.avv. VIII-VII asrlarda shakllanadi va Ahamoniylar davriga kelganda hududlari 
ancha kengayib, to'rtburchak shaklda devorlar bilan o'rab olinadi. Undan tashqari bu 
davrga kelib ko'hna shahar atrofida alohida qishloq manzilgohlari paydo bo'ladi. Bu 
davrda dehqonchilik vohalari atroflarining o'zlashtirilishi shaharlar bilan bog'liq 
bo'lib, o'zlashtirilgan hududlar shaharlarga vositachi yoki tayanch vazifani bajargan. 
Bunday kichik qishloqlarning bir qismi shahar aholisining shahar tashqarisidagi 
yerlari bo'lgan bo'lishi ham mumkin. Mil.avv. VI-V asrlar voha va shahar yagona 
jamoadan iborat bo'lib yaxlit So'g'd o'lka – satrapiyasi tashkil etgan bo'lishi mumkin. 
Mil.avv. VII-VI asrlarda Baqtriya hududlarida himoya devorlari bilan o'rab olingan 
shaharlar shakllana boshlaydi. Oltindiryor (Aorn), Baqtra, Qiziltepa kabilar bu 
hududlardagi yirik shaharlar edi. Ahamoniylar davri Shimoliy Baqtriya haqida 
to'g'ridan to'g'ri yozma manbalarda ma'lumotlar berilmasa ham arxeologik 
tadqiqotlar bu masalaga ko'pgina aniqliklar kiritadi. Tadqiqotchilarning fikricha, 
Baqtriya Kir II ning mil.avv. 539-530 yoki 547-539 yillardagi yurishlaridan so'ng 
Ahamoniylar davlatiga bo'ysundiriladi. Bu jarayon Ahamoniylarning Baqtriyadan 
So'g'diyonaga o'tuvchi barcha yo'llarni qat'iy nazorat ostiga olganlaridan dalolat 
beradi. Bu davrga kelib aholi punktlarining turli shakllari: o'troq dehqonchilik 
zodagonlarining mustahkamlangan qo'rg'onlari (Qizilcha), yirik manzilgohlar 
(Bandixon II), murakkab mudofaa-rejaviy tuzilishga ega qo'rg'onli shaharlar 
(Qiziltepa) paydo bo'ladi. Mil.avv. VI-IV asrlarga oid yodgorliklar Farg'ona 
vodiysidan nisbatan ko'proq aniqlagan bo'lib, ular manzilgohlar va mozor-
qo'rg'onlardan iborat. Ular orasida nisbatan yaxshi o'rganilganlari Eylaton ko'hna 
shahri, Oqtom, Kungay va Niyozbotir hisoblanadi. Eylaton ko'hna shahri xarobalari 
Andijon viloyati, Izboskan tumanidagi Iloton qishlog'i yonida joylashgan. Mahalliy 
aholi orasida bu ko'hna shahar Shahri Xayber nomi bilan mashhurdir. Mil.avv. VI-


IV asrlarga oid bu ko'hna shahar nisbatan yaxshiroq o'rganilgan bo'lib, Eylaton 
madaniyati yodgorliklri vodiyning deyarli barcha hududlaridan aniqlangan. Eylaton 
ko'hna shahri ikki qismdan iborat. Ichki qism devorlar bilan o'ralgan, 20 gektardan 
iborat, lekin istehkomi yo'q. Tashqi qism, 200 gektardan iborat bo'lib bu hududda 
qurilishlar qurilmagan. Bu qism ham uyum-devorlar bilan o'rab olingan. 
Qazishmalar natijasida doimiy turar-joylar, xo'jalik xonalari, sopol idishlar, mehnat 
va jangovar qurollar, taqinchoqlar topib o'rganilgan. Mil.avv. VI-IV asrlar O'rta 
Osiyo san'ati haqida hozirgi kunda «Amudaryo xazinasi» (yoki «Oks xazinasi»)dagi 
ayrim buyumlar, Taxtisangin ko'hna shahri (Oks ibodatxonasi) ba'zi topilmalari, 
Pomir va Orolbo'yi saklari mozor-qo'rg'onlaridagi bronza buyumlar hamda Farg'ona 
sopollaridagi o'ziga xos naqshlarga qarab fikr yuritishimiz mumkin. 1877 yilda 
Tojikistonning Qobadiyon bekligidagi aholi kanal qazish paytida tilla va kumush 
buyumlardan iborat xazina topib oladi. Ushbu xazina dastlab buxorolik 
savdogarlarga, keyin Hindistonga, so'ngra esa Londondagi Britan muzeyiga borib 
tushadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Angliyadagi ushbu xazinaning asosiy qismini 
haqiqatan ham Shimoliy Baqtriyadan topilgan topilmalar tashkil etadi. Undan 
tashqari, I. R. Pichikyan tadqiqotlariga ko'ra, «Amudaryo xazinasi» Panj 
daryosining Vaxsh daryosiga qo'yilish joyida joylashgan Taxtisangin ko'hna 
shahridagi Oks ibodatxonasi (mil.avv. IV asr) xazinasining bir qismidir. «Amudaryo 
xazinasi» buyumlari orasida Ahamoniylargacha bo'lgan davr G'arbiy Eron ustalari 
mahsuloti bo'lgan buyumlar, Ahamoniylar podsholari va satraplariga tegishli 
buyumlar va tangalar, Aleksandr Makedonskiy yurishlariga qadar Kichik Osiyoda 
tayyorlangan buyumlar bor. Shu bilan birga tadqiqotchilar aynan mahalliy Baqtriya 
va skif-sibir qabilalari ustalarining asarlari ham borligini e'tirof etadilar. Baqtriya 
san'atini izohlash uchun oltin plastinkalarga o'yib naqsh solingan tasvirlar ayniqsa 
qiziqarlidir. Xuddi shunday plastinkalar «Amudaryo xazinasi»dan 50 dan ziyod, 
Taxtisangindan esa 3 ta topilgan. Ularda kohinlar, harbiylar, savat ko'taragn 
sovg'achilar, gullar va qurollar shuningdek, ot va tuyalar tasviri tushirilgan. 
Plastinkalardagi tasvirlar turlicha. Tajribali ustalar tomonidan yuqori sifatda 
tayyorlangan plastinkalar bilan bir qatorda tasvirlar yomon tushirilgan va past sifatli 


asarlar ham uchraydi. Xullas, mil.avv. VI-IV asrlar O'rta Osiyo viloyatlarida 
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot rivojlanadi. Bu davrda Baqtriya yirik davlat 
bo'lib, fors podsholarining Sharqdagi yirik markazlaridan biri edi. So'nggi yillarda 
O'rta Osiyoning janubida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Qadimgi 
Baqtriya hududidan o'ttizdan ziyod Ahamoniylar davriga oid yodgorliklar ochilgan. 
Ularning har birida o'zlashtirilgan maydonlar va sug'orish tartibidan tashqari turar 
joylar va xo'jalik, mehnat va harbiy qurollar, kulolchilik buyumlarining qoldiqlari 
mavjuddir. Bu davr Baqtriya aholisining asosiy mashg'uloti dehqonchilik edi. 
Qalaimir, Kuchuktepa, Qizilcha, Bandixon kabi o'nlab yodgorliklardan 
dehqonchilik bilan bog'liq mehnat qurollari – o'roqlar, ketmonlar, yorg'uchoq va 
dehqonchilik mahsulotlari qoldiqlarining topilishi dehqonchilikdan dalolat berib, 
dehqonchilik sun'iy sug'orishga asoslanganligini ko'rsatsa, me'morchilik madaniyati 
shaharsozlikning yuqori darajasini ifoda etadi. O'rta Osiyo halqlari Ahamoniylar 
madaniyat yodgorliklari bunyod etilishida katta hissa qo'shdilar. Bu davrda O'rta 
Osiyo halqlari ilk marta zarb qilingan tanga pullar bilan tanishdilar va muomala 
qildilar. O'rta Osiyo hududidan Ahamoniylar pul tartibiga oid oltin dariklar va 
boshqa tangalar topilgan. Ahamoniylar davrida ko'pgina sharq halqlarining siyosiy 
birligi – butun jahon tarixida, iqtisodiy va madaniy rivojlanishida muhim davr bo'lib 
qoldi. Bu o'rinda O'rta Osiyo hududidagi xalqlar va qabilalarning ham hissasi 
nihoyatda katta bo'ldi. 

Yüklə 298,69 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin