Mir Möhsün NƏvvab

Ə L A V Ə:
İkinci səngərdən yuxarı daşlıq yolda bir böyük imarət var idi. 
İmarət keşişli Xaçikinki idi. İçində kazak polku olurdu. Müsəlmanların səngəri o 
evin qabağında yerləşirdi. Müsəlman igidləri həmin mövqedə erməni səngərlərini 
gülləbaran edirdilər. Bir də gördülər ki, o evin taxtapuşundan neçə erməni və neçə 
kazak onları gülləyə tutublar. Bunu görən kimi igidlər qışqırıb tüfənglərin ağzını 
taxtapuş səmtə çevirib onların üstünə güllə yağdırdılar. Kazaklar bu fitnəkarlığın 
üstünün açılacağından ehtiyat edərək və böyüklərin tənbehindən qorxaraq 
taxtapuşdan endilər və öz mənzillərinə getdilər. Sonra məlum oldu ki, həmin 
kazaklar ermənilərdən pul və patron alıb müsəlmanlara qarşı ermənilərə kömək 
etmişlər. Sonra kazaklar ermənilərlə əlbir olub həmin evə od vurdular. Kazaklar da 
həmin yerdən köçüb ayrı yerdə məskunlaşdılar. Yenə həmin gecə kazaklar 
ermənilərlə əlbir olub müsəlmanların səngərlərinə güllələr atdılar. 
Elə ki, sakitlik oldu, kazaklardan biri belə nəql etdi ki, bizim hər birimizə 
bir manat pul və iyirmi patron verirdilər ki, onlara kömək edək. 
Ə L A V Ə:
Davadan əvvəl Şuşanın erməni tayfası hər yerə kağızlar yazıb 
göndərərək kömək istəmişdilər. Həmin kağızların birini də Tiflis şəhərinə 
yazıblarmış. Tiflisdə neçə yüz erməni və gürcü gəlib Şuşada müsəlmanlara qarşı 
vuruşmuş və əksəriyyəti burada həlak olmuşdular. Belə ki, davadan sonra Tiflisə 
ancaq 60 nəfər qayıdır. Əhvalatdan xəbərdar olan gürcülər istəyirlər ki, toplaşıb 
həlak olanların əvəzinə, ordakı İran müsəlmanlarını qırsınlar. Lakin gürcülərin bir 
parası buna razı olmayıb mane olmuşdular. 
Xülasə, ikinci səngərin cavanları ermənilərə güc gəlib onları geri 
oturtduqdan sonra gördülər ki, iki erməni övrəti və bir erməni kişisi «Ya Həzrəti 
Abbas!» deyə-deyə müsəlmanlara tərəf gəlirlər. Kənd yerindən gəlmiş 
müsəlmanlardan biri onların üstünə bir neçə güllə atdısa da, onların heç biri 
dəymədi. Buna kimi onlar səngərlərə çatdılar və ağlaya-ağlaya «Ya Həzrəti Abbas, 
bizə kömək ol!», deyə müsəlmanlardan aman istədilər. 
Bu üç erməni əsirini gətirib bizim evə (M. M. Nəvvabın evinə) qoydular. 
Ermənilərlə müsəlmanlar arasında barışıq olduqdan neçə gün sonra həmin 
ermənilər öz yerlərinə getdilər. Erməni kişisinin adı Baxış, övrətdən birinin adı 
Bənövşə, o birinin adı isə Zəri imiş. 
Müsəlmanlar hər ləhzə «Ya Əli!» nərəsi çəkə-çəkə səngərdən-səngərə irəli 
gedib hər saat qələbələr əldə edirdilər. Abbas bəyin dəstəsi yürüşünü davam 
etdirərkən yolunda evləri odlaya-odlaya Manas Muğdusi oğlunun evinə kimi 
çatdılar. Mir İbrahim və Ağa Şəmilin dəstələri isə litoqrafiya çapxanasına 

---

29 
çatmışdılar. Dördüncü və beşinci səngərlərə rəhbərlik edən Əfrasiyab və Məşədi 
Abış bəy öz dəstələri ilə sudxana istiqamətində hücuma keçərək gəlib oraya 
çatdılar. 
Bu dəstələrin igidləri ermənilərin üzərinə yürüş edərkən cənab qubernator 
durbinlə vuruşa baxırmış. Müsəlmanlar əllərində tüfəng əyilə-əyilə gedib 
ermənilərin səngərlərinə daxil olaraq onları gülləbaran etdiyini görən qubernator 
əl-ələ vurub təəccüblə demişdi: 
— Bu hünər heç yaponda da olmayıb. Heç bir nizam görməyən bir millətin 
belə bir hünər göstərərək səngərlər tutması çox qəribədir. 
Kəndistan yerindən gəlmiş igidlər və yerli cəngavərlər bir-birinin ardınca 
küçələri və səngərləri tutduqca şur və fəğan, «Ya Əli!» sədası, «Ura-ura!» səsləri 
və tüfəng gurultusu fələyə qalxırdı. Odlanan dükanlar və evlər hər tərəfdə alışıb 
yanırdı. Xüsusən taxtalarla dolu olan bir neçə dükanın alovu fələyin yanına 
qalxmışdı. Belə ki, həmin dükanların alovu dörd ağac məsafədən görünürmüş. 
Kərkicahan kəndinin adamları deyirdi ki, həmin gün yanğın vaxtında 
saysız-hesabsız yarım yanmış kağızlar dalbadal kəndin üstünə tökülürdü. 
Müsəlmanlar Manas Muğdusi oğlunun evinə, yuxarı meydanın üstünə və 
Xublar oğlunun şirəxanasına kimi bütün dükan və evlərə od vurub yandırmışdılar. 
Eləcə də dərədə olan neçə mərtəbəli evlər, dükanlar və karvansara tamam od tutub 
yanırdı. 
Üçüncü səngərin adamları da kilsənin qiblə tərəfindən basmaxanaya qədər 
evlərə və dükanlara od vurmuşdular. Təzə kilsənin ətrafındakı evlər də 
yandırılmışdı. 
Dördüncü səngərin əhli Cəmşid bəyin evinin dövrəsində olan imarətlərə 
vurduqları alovdan Cəmşid bəyin və Şəhnəzərovların mülklərinə, üzbəüzdə olan 
evlərə, o cümlədən Ümrüd bəyin, Xandəmir oğlunun, Cavad bəyin və Ümrüd bəyin 
oğlanlarının evlərinə də od vurub yandırmışdılar. Bundan əlavə, sudxana və Duma 
divanxanası, xülasə bu qəbildən böyük evlər və ətrafında da olan imarətlər, 
dükanlar tamam alışıb-yandı. 
Kilsələr məbədgah olduğuna görə onlara toxunmayıb od vurmadılar. Buna 
baxmayaraq, bir neçə tərəkəmə darvazaya od qoyub kilsəni yandırmaq istəyərkən 
şuşalılar onu söndürüb onlara acıqlanaraq demişlər: 
— Kilsə və məscidlərə hörmət etmək lazımdır.