199
Endi, yana 10 dollar hajmidagi foizlar mavjud, ular ikkinchi yili
olingan bo`lib, birinchi yil uchun foizlar sifatida olingan 100 dollarlik
summaga hisoblangan. To`langan foizlarga
hisoblangan foizlar
murakkab foizlar
(compound interest) deb ataladi. Foizlarning
umumiy hisoblangan summasi (210 dollar) oddiy foizlar (200 dollar)
va murakkab foizlar (10 dollar)dan iborat.
FV = 1000 dollar x 1,1 x 1,1 = 1000 dollar x 1,1² = 1210 dollar.
Uch yildan so`ng ushbu summa
FV = 1000 dollar x 1,1 x 1,1 x 1,1 = 1000 dollar x 1,1³ = 1331
dollar.
11.2. Ssuda kapitallari bozori va uning segmentlari.
Kredit resursovlari bozori
bu – turli to`lov vositalariga talab va
taklif mavjud bo`lgan bozorlarning umumiy belgilanishidir. Kredit
bitimlari qoidaga ko`ra, pul qarz oladigan va qarz beradigan kredit
institutlari (banklar va b.) yoki qimmatli qog’ozlar bozorida
sotiladigan va sotib olinadigan turli qarz majburiyatlari harakati
vositasida ifodalanadi.
Demak, kredit resurslari bozori
korxonalar tasarrufiga
investitsiyalar uchun mablag’lar taqdim etadi va aynan shu erda
iqtisodiyotning pul mablag’lari ortiqcha bo`lgan sektorlaridan ularning
etishmovchiligi his etilayotgan sektorlarga pul mablag’lari ko`chib
o`tishi ro`y beradi. Kredit bozorida korxonalar o`z investitsiyalarini
moliyalashtirish uchun pul qarz oladi; ba`zida korxonalar pulni qarz
beradi, lekin qoidaga ko`ra, ishlab chiqarish sektori berishdan ko`ra
ko`proq oladi.
SHu sababli aytish mumkinki, kredit
resurslari bozorining
asosiy vazifalaridan biri – aholining jamg’armalari va bo`sh
mablag’larini vositachi shaxslarga investitsiyaga yo`naltirish
hisoblanadi.
Kredit bozorining institutsional strukturasi
Kredit bozorining mohiyati unda qanday kapital: o`zining yoki
o`zgalarning kapitali foydalanilishiga bog’liq emas, ya`ni bankir faqat
o`z kapitali yordamida ish olib boradimi yoki undan deponentlangan
kapital yordamidami – buning ahamiyati yo`q.
Kredit bozorining rivojlanish qonuniyatlari, foydalanish
xarakteri va mazmuni ishlab chiqarishning kapitalistie usuli ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlari bilan belgilanadi. O`z navbatida,
ushbu
200
bozorning mohiyati u davlat-monopolistik kapitalizmi zamonaviy
mexanizmida bajaradigan muayyan rolni belgilab beradi.
Kredit bozori ishlab chiqarish va tovaraylanmasining o`sishiga,
mamlakat ichkarisida kapital harakatiga, pul jamg’armalarining
kapital qo`yilmalarga aylanishiga, ilmiy-texnika inqilobini amalga
oshirishga, asosiy kapitalni yangilashga xizmat qiladi. Bu ma`noda
bozor turli ishlab chiqarish bosqichlarini bilvosita ifodalaydi, u erdan
qo`shimcha pul resurslarini oladigan moddiy ishlab chiqarish
sohasining o`ziga xos tayanchini bilvosita ifodalaydi.
Banklar orasidagi resurslarni
jalb qilish uchun raqobatli
kurashda muhim vosita bo`lib turlicha foiz siyosati hisoblanadi,
chunki qo`yilgan mablag’larga daromad olish mijozlarning qo`yilma
qo`yishga undovchi muhim omil hisoblanadi. Depozit foiz stavkalari
darajasini har bir tijorat banki O`zbekiston Respublikasi Markaziy
Banki hisob stavkasi, pul bozori holati va o`zining depozit siyosatidan
kelib chiqib, mustaqil ravishda belgilaydi. Depozit schetlarining
alohida ko`rinishlari bo`yicha daromad hajmi qo`yilma muddati,
summasi, hisobvarag’ini amal qilish xususiyati,
xizmatlar hajmi va
xarakteri va, nihoyat, mijozning qo`yilma shartnomasi shartlariga
amal qilishiga bog’liq.
Talab
qilingungacha
bo`lgan
depozitlar
bo`yicha
hisobvaraqalari egalari tomonidan joriy operatsiyalarni amalga
oshirish uchun ishlatiladi va ular qoldiqning nomuntazamligi bilan
xarakterlanadi. SHuning uchun bunday schetlar guruhi daromadlik
darajasi bilan ajralib turadi. YUridik shaxslarga ochilgan talab
qilinguncha hisobvaraqalaridagi mablag’lar qoldig’i bo`yicha foizlar
umuman to`lanmasligi mumkin. Bunday foyda, odatda, mijozlarni
hisob kassa xizmatlari uchun to`lov mablag’larini talab qilinguncha
hisobvaraqalarda
mablag’larni minimallashtirish va ortiqcha
summalarni qo`yilmalarning daromadliroq shakllariga joylashtirishga
undaydi.
Jismoniy shaxslar uchun ochilgan
talab qilinguncha varaqalar
bo`yicha foizlar deyarli majburiy tartibda o`rnatiladi, ammo u
bo`yicha daromad hamisha muddatli qo`yilmalarga qaraganda pastroq
bo`ladi. Muddatli qo`yilmalar bo`yicha foiz stavkasi hajmini
o`rnatishdagi muhim omil bo`lib, mablag’lar joylashtirilgan muddat
hisoblanadi.
201
Markaziy bank emissiya markazi sifatida makroiqtisodiy
darajadagi pul aylanishi hamda bank tizimining likvidliligi nuqtai
nazaridan tijorat banklarining ular
tomonidan jalb qilingan
mablag’lardan foydalanish imkoniyatlarini doimiy ravishda tartibga
solib turadi.
Nazariy jihatdan zamonaviy bank tizimida naqd pulsiz
aylanishlarning rivojalanishi natijasida dastlabki shakllantirilgan
depozitlarni (dastlabki yoki real depozitlar Markaziy bank tomonidan
chiqarilgan naqd pullar asosida shakllanganlikni taqozo qiladi)
cheklanmagan tarzda bir bankdan ikkinchi bankka o`tkazish, shu bilan
birga, tijorat banklari tomonidan berilayotgan kreditlarni cheksiz
oshirish imkoniyati mavjud. Xorijiy nazariyada bu jarayon depozit
mul’tiplikatsiyasi (ya`ni mablag’larning
bir bankdan boshqasiga
zanjirsimon shaklda o`tkazilishi) va kredit ekspantsiyasi deb nom
olgan.
Markaziy bank tomonidan o`rnatilgan majburiy zaxira talablari
bank tizimida depozit va kreditlarni oshirishning bevosita cheklovchisi
bo`lib xizmat qiladi.
Dostları ilə paylaş: