209
Nazorat uchun savollar
1. Kreditning bahosi tushunchasini, nominal va real foiz
stavkasini, oddiy va murakkab foizlar, ularni hisoblash tartibini
tushuntirib bering?.
2. Ssuda kapitallari bozori va uning segmentlarini, qisqa
muddatli pul bozorida kreditlar bahosining shakllanishini yoritib
bering?
3. Kapital bozorida o`rta va o`zoq muddatli kreditlar bahosining
shakllanishini ochib bering?
4.Kreditning bahosiga ta`sir qiluvchi omillarni mohiyatini
yoritib bering?
5. Markaziy bankning hisob (diskont) stavkasini, markaziy
bankning lombard stavkasini iqtisodiy mohiyatini ochib bering?
12-MODUL. BANKLARNING KELIB CHIQISHI VA
BANK TIZIMI
12.1. Banklarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan tarixiy
shart-sharoitlar.
12.2. Banklarning turlari va ular faoliyatining o`ziga xos
xususiyatlari. Bank tizimi va uning elementlari.
12.3. O`zbekiston Respublikasining bank tizimi.
12.4. Pul va kredit xo`jaliklarining barqaror shakllarining
yuzaga kelishi. Markaziy banklarning yuzaga kelish sabablari va
shart-sharoitlari.
12.1. Banklarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan tarixiy shart-
sharoitlar.
Banklar paydo bo`lishining asosi bo`lib tovar-pul munosabat-
larining rivojlanishi xisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo`lishi
va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy to`zumlarda
banklarning xam bo`lishini takozo kiladi.
Banklar o`rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va
boshqda davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib
chiqqan. Keyinchalik puldorlar o`z bo`sh turgan mablag’laridan
210
foyda olish maksadida ularni vaktincha foydalanishga mablag’
zarur bo`lgan korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi
puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan.
Bank so`zi ital’yancha “banca” so`zidan olingan bo`lib “stol”,
banknota “pullik stol” degan ma`noni anglatadi. Urta asrlarda
italiyalik puldorlar xamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol
ustida kuyib xisob-kitob kilganlar.
XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni “bancherii” deb
atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oklamasa va ishiga
ma`suliyatsizlik kilsa, u utirgan stol sindirib tashlangan
va
uni “Vapso
rotto”, ya’ni bankrot deb atashgan. YA’ni, bizga ma`lum bo`lgan
“bankrot” so`zi xam “banca” so`zidan olingan.
Banklar paydo bo`lishining boshlangich nuktasi bo`lib XVI asrda
Florentsiya va Venetsiyada tashkil tsilingan kichik jirobanklar
xisoblanadi.
Bu banklar asosan o`z mijozlari-savdogarlarga xizmat kilgan, ular
urtasida nakd pulsiz xisob-kitoblarni olib borgan. Bu banklar o`z
mijozlarini monetalar tarkibi buzulishidan zarar ko`rishdan ximoya
qilishgan. Ular zxisoblarni ma`lum summadagi Kimmatbaxo metallni
ifodalovchi maxsus pul birligida olib borishgan o`zlarining bo`sh pul
mablag’lariny jirobanklar davlatga karzga, shaxarlarga, chet el
savdogarlariga ssuda bergan. Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga
kelgan va rivojlangan birinchi davlat xisoblanadi. Angliya bankirlari
oltin (oltinni saqlab berish) bilan shug’ullanuvchilar (masalan, biz
Londonda bank ishini ilk bor rivojlantirgan CHayl’d nomli puldorni
aytish mumkin) va savdogarlardan kelib chiqqan.
Qadimgi Gretsiyada pul almashtiruvchi odamlarni “
trapezida
”
(grekcha-stol), Qadimgi rimda “
mensarilar”
(
lotincha-stol) deb
atashgan.
Dastlabki banklar valyuta ayirboshlash operatsiyalaridan tashqari,
odamlarning pul boyliklarini saqlash va omonatchilarga hisob-kitob
xizmatlari ko`rsatish bilan ham shug’ullanganlar. Keyinchalik
bankerlar shu narsani tushindiki , bankda harakasiz yotgan pullarni
ma`lum foiz evaziga berib daromad olish mumkin. SHu tariqa
banklarning kredit operatsialari paydo bo`lgan.
Banklarning kelib chikishi va rivojlanish ishlab chiqarish bilan
bog’liq xarajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining
tezlashuvi bilan bog’liq bo`lgan. Natural xujalik munosabatlarining
211
tugashi savdo-sotik munosabatlarining rivojlanishi pullik xisob-
kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo`l ochdi. Ishlab
chiqarishni rivojlantirish yollanma mexnatni jalb kilishga olib kelgan.
YOllanma mexnat uchun xaqning pul shaklida to`lanishi, doimiy pul
aylanishini yuzaga keltirdi. Pul aylanishini esa bank tomonidan
boshkarish zarur edi. SHunday kilib, banklar faoliyat ko`rsata boshladi
va ular mablag’larni yig’ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali
xarakatini boshqara boshladi. Ssuda kapitalistidan farqli o`laroq
bankir tadbirkor sifatida ish olib borgan.
Agar sanoat sohasidagi puldor o`z kapitalini sanoatga, savdogar
o`z mablag’ini savdoga qo`ysa, bankir o`z kapitalini bank ishiga
qo`yadi. Ssuda kapitalisti asosan o`zining bo`sh kapitalini qarzga
bersa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan mablag’larga tayanadi.
Ssudaga mablag’ beruvchi puldorning daromadi ssuda foizi bo`lsa,
bankirning daromadi bank foydasi hisoblanadi. Banklar korxona, tash-
kilot, davlat muassasalari, aholi bo`sh pullarini jalb qilish orqa-li katta
hajmdagi kapitalni o`z qo`llarida jamlaydilar va daromad keltiruvchi
kapital harakatini boshqarib boradilar. Banklarning yiriklashuvi va
ular faoliyatining takomillashuvi ularning maxsus korxonalar – kredit
muassasalariga aylanishiga olib keladi.
SHunday qilib, bank faoliyati xalq xo`jaligi mavjud bo`lgan
bo`sh mablag’larni jalb qilish va ssuda kapitalini taqsimlashni o`z
ichiga oladi. Bank o`z faoliyati davomida ma`lum daromadga ega
bo`ladi. Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga yo`naltirilgan foiz va
joylashtirgan resurslar bo`yicha oladigan foiz o`rtasidagi farqdan
iborat bo`ladi.
Banklar faoliyati rivojlanishiga quyidagi omillar ta`sir
ko`rsatadi:
•
Davlat va aholi tomonidan banklarga bo`lgan ishonchning
ortishi ularning ixtiyoridagi vaqtincha bo`sh pul mablag’larni bankka
jalb qilish imkonini beradi. Keyinchalik ishlab chiqaruvchi koxonalar
ham o`z pul mablag’larini depozit sifatida banklarga joylashtira
boshladi
•
XVI asrda Amerikadan Evropaga juda katta miqdorda oltin
va kumushning kirib kelishi Italiya va Gollandiya banklarining
monopoliyasiga barham berdi. Natijada Evropada banklararo raqobat
shakllandi.
212
•
Banklar faoliyati rivojlanib borishi bilan ular endigna
qimmatli qog’ozlar bzorida paydo bo`lgan. SHu tariqa banklarning
yangi operatsiyalari paydo bo`ldi.
•
Banklar o`zining spitsifik ya`ni “o`ziga xos” xususiyatiga
ko`ra milliy to`lov tizimining tayanchiga aylantirildi. endi
iqtisodiyotdagi barcha to`lovlar banklar orqali o`tadigan bo`ldi. Bu
banklarning iqtisodiyotdagi mavqeini keskin oshirdi.
Birinchi Markaziy bank 1650-yilda SHvetsitaning
Riks banki;
1694-yilda Angliya Markaziy banki;
1800-yilda Fransiya Markaziy bani;
1893-yilda Italiya Markaziy banki ;
1913-yilda AQSH federal zaxira tizimi tashkil etildi.
Dostları ilə paylaş: |