O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Nazorat uchun savollar 
1.Markaziy bankning iqtisodiy, siyosiy mustaqilligi va uni 
baholash tartibini tushuntirib bering?
2. Markaziy banklarning mustaqillik shkalasi va AQSH Federal 
zaxira tizimining mustaqillik darajasini iqtisodiy mohiyatini 
tushuntirib bering?
3. Evropa Markaziy banki, YAponiya Markaziy bankining 
mustaqillik darajasini hamda o`tish iqtisodiyoti mamlakatlari 
Markaziy banklarining mustaqillik darajasini yoritib bering?
4. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqillik 
darajasini ahamiyatini tushuntiring? 
 
 
1
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисидаги Қонун., Тошкент, 1995 й.

---

259 
16-MODUL. TIJORAT BANKLARI VA ULARNING 
FUNKSIYALARI 
 
16.1. Tijorat banklari faoliyatini tashkil qilish asoslari. 
Tijorat banklarining tashqiliy tuzilishi.
16.2. Tijorat banklarining funksiyalari. Tijorat banklari 
faoliyatini tashkil qilishning iqtisodiy va huquqiy asoslari.
16.3. Tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash. Tijorat 
banklarining tashqiliy tuzilishi.
16.4. Jamiyatda vaqtinchalik bo`sh pul mablag’larining 
yuzaga kelishi. Pul mablag’larini tijorat banklarida to`planishi.  
 
 
16.1. Tijorat banklari faoliyatini tashkil qilish asoslari. Tijorat 
banklarining tashqiliy tuzilishi.
Taniqli iqtisodchi olimlar, jumladan Lavrushin “tijorat banki 
→
bu tashkilot emas balki korxona deb hisoblaydi. Ularning fikriga ko`ra 
tijorat banklari ham mahsulot yaratadi. Tijorat banklari nomoddiy 
shaklga ega bo`lgan mahsulotlarni yaratadi. Misol: 
depozit 
va 
kredit
. 
Lekin amaliyotda tijorat banklarini kredit muassasasi va kredit 
tashkiloti deb atash keng tarqalgan. Tijorat banklarining yuridik shaxs 
sifatidagi o`ziga xos maqomni quyidagi holatlarda yaqqol namoyon 
bo`ladi. 
Tijorat banklari butun iqtisodiyotda subektlari hamda aholini 
kreditlaydigan qudratli moliya institutlari hisoblanadi. Bugungi kunda 
ularning kreditlarisiz biror bir mamlakatda iqtisodiy o`sishni 
ta`minlash va uy-joy muammosini hal qilish mumkin emas. 
Tijorat banklari aholiga va xo`jalik yurituvchi subekt, hisob-kitob 
kassa xizmat ko`rsatadigan moliyaviy institut hisoblanadi. 
Tijorat banklari faoliyati davlat tomonidan qattiq nazorat 
qiladigan moliya institutidir. Davlat odatda tijorat banklari faoliyatini 
Markaziy bank orqali nazorat qiladi. Bunday qattiq nazoratning asosiy 
sababi banklarga depozitlar va omonatlar berish huquqini 
berilganligidir. 
Tijorat banklari shartnoma asosida mijozlarga moliyaviy 
xizmatlar ko`rsatadigan kredit institutlari hisoblanadi.

---

260 
Bu moliyaviy xizmatlarning bahosi bank va mijoz o`rtasidagi 
kelishuvga asoslandi. Hech qaysi davlat organi bank xizmatlari 
bahosini shakllanish jarayonida aralashishiga haqqi yo`q. 
Tijorat banklari mijozlarning bankka jalb etilgan mablag’larini sir 
tutishi ni kafoltlaydigan moliya institute hisoblanadi. Bu kafolatlar 
bank siri to`g’risidagi qonunda o`z ifodasini topadi. 
Tijorat banklari ishlab chiqarish, sug’urta va savdo faoliyati bilan 
shug’ullanish man etilgan instituti. 
Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lar doirasida kredit 
resurslarini tashkil qilish va ishlash tamoyili bank faoliyatining 
poydevori hisoblanib, uning depozit va omonatlar jalb qilishga 
bo`lgan qiziqishlarini oshiradi, passivlarni jalb qilish bo`yicha raqobat 
muhitining yuzaga kelishiga asos bo`ladi. Undan tashqari chetdan jalb 
qilingan va qo`yilgan mablag’lar mutanosibligi banklarda depozitlarni 
jalb etishga qiziqishni kuchaytiradi va bu mablag’lardan unumli 
foydalanishga asos yaratadi.
Tijorat bankning ikkinchi va asosiy tamoyillaridan biri bu