O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

5.3. O`zbekiston Respublikasining pul tizimi. 
O`zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-
iyulda milliy valyuta muomalaga kiritilgandan so`ng shakllandi. 
CHunki milliy valyuta har qanday mamlakat pul tizimining asosiy 
elementi hisoblanadi. Kurs Respublika valyuta birjasida aniqlanadi. 
O`zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to`g’risida 
qonuniga ko`ra so`mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya`ni 
so`mning nominal almashuv kursini AQSH dollariga bo`lgan talab va 
taklifga qarab aniqlanishini bildiradi. O`zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki to`g’risidagi qonunning 23-moddasiga muvofiq 
hamda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-
fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq O`zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki pul massasining o`sishini nazorat qiladi. Bunda M2 
pul agregati nazorat obekti sifatida olingan. O`zbekistonda Markaziy 
bank pul tizimini tartibga soluvchi rasmiy organ hisoblanadi. 
O`zbekistonda pul tizimi to`g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor 
qilingan, shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me`yoriy huquqiy 
asoslari bo`lib, quyidagi qonunchilik hujjatlari hisoblanadi.
1. O`zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi 
2. O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g’risidagi 
qonun
3. O`zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati 
to`g’risidagi qonun 
4. O`zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish 
to`g’risidagi qonuni(1-marta bu qonun 1993-yil 7-mayda qabul 
qilingan, 2003-yil 11-dekabrda esa Valyutani tartibga solish 
to`g’risidagi qonun yangi tahrirda qabul qilindi) 
So`ngi yillarda milliy valutaning qadrsizlanish suratini ya`ni 
devalvatsiya su`rati yuqori ekanligi kuzatilmoqda. 2003-yilda 
so`mning AQSH dollariga nisbatan qadrsizlanishsu`rati 11% foizni 
tashkil etdi. Xalqaro valuta fondining ekspertlari xulosasiga ko`ra 
milliy valutaning yillik qadrsizlanish su`ratini 10% ga etishi salbiy 

---

91 
chegaraviy darajada hisoblandi. Milliy valutaning real almashinuv 
kursining oshishi mamlakat eksportini qimmatlashishiga sabab 
bo`ladi. SHu sababli respublikamiz so`mning asosiy tashqi savdo 
hamkorlarimiz bo`lgan Rossiya, Xitoy, Qozog’iston, va Ukraina
valutalariga nisbatan real almashinuv kursining oshib ketishiga yo`l 
qo`ymaslik muhim kasb etadi.
O`zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini 
tartibga solish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning 
naqd pul aylanmasiga bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki 
respublika naqd pul aylanmasi bilan iqtisodiy faollik o`rtasida uzviy 
aloqadorlik mavjud. 
Naqd pullarga bo`lgan talabni qisqartirish maqsadida 
respublikada plastic kartochkalar muomalasini rivojlantirishga ustuvor 
yo`nalish deb qaralmoqda. Muomaladagi milliy pul birliklarining 
barchasi banknotalar hisoblanadi. O`z Res moliya vazirligi pul 
emissiyasi sohasida hech qanday vakolatga ega emas. «Milliy valyuta 
– milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning ramzi, suveren davlatga xos 
belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir»1
Har bir jamiyatda pulga yuklatilgan vazifalarning samarali 
bajarilishi iqtisodiy va ijtimoiy o`sishni rag’batlantiradi, pul qadrining 
tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat rivojlanishida bosh-qa to`qinliklar 
bo`lishiga olib kelishi mumkin. Pulning barqarorligi deganda, pulning 
sotib olish qiymati-ning o`zgarmasligi va valyuta doimiyligi 
tushuniladi. Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to`g’ri 
keluv-chi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pul-
ning sotib olish qobiliyatini ifodalovchi «ko`rsatkich» tovarlar va 
xizmatlar bahosi hisoblanadi. Agar tovar va xizmatlar bahosi bar-qaror 
bo`lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror bo`ladi. Agar pul 
o`zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan bo`lsa, bu hol 
pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko`rsatadi va aksincha, tovar 
va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini 
oshganligidan dalolat beradi.
Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari 
proportsional – narx pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pul-
ning qadri tushadi. Pul tovar bo`lganligi uchun ham unga talab va 
taklif ta`sir qiladi. Pul taklifi muomalaga chiqarilgan turli shakldagi 
pullar-ning yig’indisi bo`lib, u talabdan ortiq yoki kam bo`lishi 

---

92 
mumkin. Muomalaga chiqarilgan pul miqdori pulning aylanish 
tezligiga qarab ham o`zgarib turishi mumkin. 
Pulga bo`lgan talab mamlakat pul aylanmasi asosida aniqlanadi. 
Pul talabi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, aholi, davlat 
tashkilotlari olib boradigan naqd pullik va naqd pulsiz aylanma uchun 
zarur pul miqdori asosida aniqlanadi. Pulga bo`lgan ehtiyoj xo`jalik 
sub`ektlari - ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`rta-sida 
bo`ladigan pullik jarayonlarning ko`lamiga va tezligiga bog’liq. Pulni 
qo`llash yo`li bilan bajariladigan jarayonlarning ko`lami qancha keng 
bo`lsa, pulga bo`ladigan talab shuncha ko`p bo`ladi. Agar pul bilan 
bog’liq operatsiyalar tez bajarilsa, pulga bo`lgan talab shuncha kam 
bo`ladi demak, muomalaga kam pul chiqarish kerak bo`ladi. 
Pulga bo`lgan taklif va talabning tengligi pul muvozanatini 
bildiradi. Pulga bo`lgan taklif, unga bo`lgan talabdan oshmasa pul 
barqaror deb xulosa qilish mumkin, aksincha bo`lsa, pulning qadri 
tushib ketadi va puldan qochish jarayoni boshlanadi. Amaliyotda pulni 
jamg’argandan ko`ra uni tovarlarga aylantirib qo`yish yoki boshqa bir 
qadrliroq valyutani jamg’arish qulay bo`lib qoladi.
Pulning barqarorligini ta`minlashning asosiy yo`nalishlari-dan 
yana biri byudjet taqchilligining bo`lmasligidir. Davlat byudje-ti 
xarajatlarining daromadlaridan oshib ketishi natijasida yuzaga 
keladigan byudjet taqchilligi muomalaga tovarlar bilan ta`min-langan 
pullar chiqarish hisobidan qoplanadi. Bu tadbir muomalada 
ta`minlangan pulning ko`payishiga, oqibatda pul qadrining tushib 
ketishiga olib keladi. SHuning uchun har bir mamlakat pul taqchil-ligi 
bo`lmasligiga yoki uning salmog’i sezilarsiz bo`lishiga erishishi 
kerak. Pulning barqarorligini ta`minlashning yana bir yo`nalishi bu 
oltin va valyuta zaxiralarining mavjudligi va ularning ko`payishidir. 
Oltin valyuta zaxiralarining salmog’i qancha ko`p bo`lsa, pul shuncha 
barqaror bo`lishi mumkin.
Milliy valyutani mustahkamlashning yana bir sharti – 
inflyatsiya-ga qarshi puxta o`ylangan siyosat yuritishdir. Muomalaga 
chiqarilgan har bir so`m muayyan miqdordagi tovar va xizmatlar bilan 
ta`min-langan bo`lishi zarur. Ichki bozorimizni tovarlar bilan 
to`ldirish, aholiga xizmat ko`rsatishning sifati va turlarini oshirish ham 
mil-liy valyutaning barqarorligini ta`minlashning asosi hisoblanadi. 
O`zbekiston Respublikasida mustaqil pul tizimining joriy 
qilinishi 

---

93 
Ma`lumki, har bir davlat o`zining pul tizimiga ega bo`ladi. 
O`zbe-kistonning mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning 
mustaqil pul tizimiga ega bo`lishini taqozo qildi. Mustaqil pul tizimi 
joriy qilinishining I bosqichi 1993 yildan boshlab «so`m-
kupon»larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi. O`zbekiston pul 
tizimini qurish-ning ikkinchi bosqichi – 1994 yil iyuldan boshlab 
milliy valyuta–«so`m »ning muomalaga chiqarilishi bo`lib, u 
O`zbekiston tarixida juda katta ahamiyatga ega. 
Har bir davlatning pul tizimi ma`lum elementlardan tashkil 
topadi va qonun asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib 
boriladi.
O`zbekiston 
Respublikasi 
pul 
tizimi 
elementlari 
quyidagilar hisoblanadi: 
– pul birligining nomi; 
– pul birligining turlari - qog’oz va metall pullar; 
– ularni muomalaga chiqarish qoidalari; 
– pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat 
organlari; 
– naqd pulsiz to`lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) 
muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar; 
– milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish 
qoi-dalari; 
– xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari; 
– milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va 
davlat tomonidan o`rnatilgan valyuta kursi. 
Alohida olingan davlatning pul tizimi o`z xususiyatlariga 
ega bo`lib, uning elementlari u yoki bu tomonga o`zgarishi mumkin.
Pul tizimi ijtimoiy hayotning ko`zgusi hisoblanadi, desak 
xato bo`lmasa kerak. SHuning uchun ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni 
pul tizimini ob`ektiv talablar, ya`ni pul tizimining yagona bo`lishi, pul 
birligi qiymatining doimiyligi va pul muomalasining talabga qarab 
o`zgarib turishi kerakligini qo`yadi. 
Sobiq SSSRning davlat sifatida tarqalib ketishi markaz-
lashgan pul tizimining ham tugashiga olib keladi. Natijada ba`zi 
respublikalar rublni milliy valyutasi sifatida ishlatib turgani holda, o`z 
pul siyosatini olib bordi. estoniya, Latviya, Litva, Ukraina birinchi 
bo`lib rubl zonasidan chiqib o`z milliy valyutasini qabul qilishdi. 
Keyinchalik, Ozarbayjon, Qirg’iziston va Moldaviya respublikalari bu 
yo`nalishni davom ettirdilar. Rubl tizimida vujudga kelgan 

---

94 
tartibsizliklar, milliy valyutalar va kuponlarning muomalaga 
chiqarilishi, yagona pul–rubl zonasining tugashiga, uning har xil 
kursga ega bo`lishiga olib keladi.
1992 yil oxiriga kelib Rossiyada tovarlar bahosining oylik 
o`sishi 25-30 foizgacha ko`tarildi. Moskva valyuta birjasida rubl-ning 
nominal qiymati bir dollarga 125 rubldan, 1992 yil dekabrda 485 
rublgacha, 1993 yil martda 1 dollar 660 rublgacha tenglashdi. Pul 
qadrining tushishi, naqd pul etishmovchiligiga, oxiri esa ish xaqi, 
nafaqalarni to`lashda qiyinchiliklar bo`lishiga olib keldi. SSSR 
davridagi oxirgi banklar to`g’risidagi qonunga asosan davlat banki 
o`rniga Markaziy bank, mustaqil davlatlarda Markaziy (yoki milliy) 
banklar tashkil qilindi.
Sobiq Sovet ittifoqi davlatlari valyutalari 1993 yil, aprel 
Respublikalar Pul birligi va uning kursi 
Armaniston 
Rubl 
Ozarbayjon 
Manat va rubl (1manat=10 rubl) 
Belarussiya 
Rubl va B. Rubli (1 B. Rubli=10 rubl)
Estoniya Krona (8 kron=1 nemis markasi) 
Gruziya Rubl va kupon 
Qirg’iziston 
Som (3 may 1993 yildan) 
Latviya Latviya rubli (130 l.r. = AQSH dollari) 
Litva 
Talonlar (505 talon = 1 AQSH dollari) 
Moldaviya 
Rubl va kupon 
Rossiya Rubl 
Tojikiston 
Rubl 
Turkmaniston Rubl 
Ukraina Korbonavets (1 korbonavets=0,3 rubl) 
O`zbekiston 
Rubl va so`m kupon 
Rossiya Markaziy banki pul emissiyasi bilan bog’liq bo`lgan 
operatsiyalarni bajarish huquqini o`z qo`liga oldi. Bundan tashqari, 
davlat pul belgilarini bosib chiqaruvchi muassasa Rossiyada joy-
lashgan edi. Mustaqil davlatlar Markaziy banklarining pul muoma-
lasini olib borish bo`yicha harakatlari cheklagan edi. Natijada pul 
taqchilligi yuzaga keldi va u alohida olingan respublikalarda har xil 
darajada namoyon bo`ldi. Masalan, Rossiya Markaziy banki muoma-
laga chiqargan pullarda Rossiyaning salmog’i 1991 yil dekabrda 64 
foizni tashkil qilgan bo`lsa, 1992 yil iyunga kelib emissiyaning 77 
foizi Rossiyani naqd pul bilan ta`minlashga yo`naltirilgan. Qolgan 

---

95 
barcha Respublikalarni naqd pul bilan ta`minlash uchun muomalaga 
chiqarilgan pullarning faqat 23 foizigacha sarflangan, ya`ni boshqa 
respublikalar ehtiyojini pul bilan ta`minlash salmog’i tushib ket-gan. 
Masalan, Belorussiya, Gruziyaning salmog’i 3 foizdan 1,5 foizga-cha, 
Ukraina va Boltiqbo`yi respublikalarining salmog’i yanada ko`p-roq 
qisqargan. O`zbekistonda ham pul resurslari taqchilligi naqd pulga 
bo`lgan talabning qondirilmaganligida namoyon bo`lgan. SHu 
iqtisodiy tanglik sharoitida pul tizimini shakllantirish bo`yicha 
mustaqil davlatlar oldida ikki muiobil yo`l turardi.
– YAgona pul tizimi zonasi – rubl zonasida qolish va yagona 
pul siyosatini olib borish; 
– O`z milliy valyutasini muomalaga chiqarib, o`z pul tizimiga 
ega bo`lish va qo`shni mamlakatlar inflyatsiyasidan o`zini himoya 
qilish. 
Pul taqchilligi davom qilayotgan va Rossiya rubllari 
barqaror bo`lmagan sharoitda pul taqchilligini yo`qotish maqsadida 
ko`pgina respublikalar, jumladan, O`zbekistonda ham mustaqillikning 
birinchi yillarida pul tizimini shakllantirish loyihasi tuzildi. YUqorida 
ta`kidlaganimizdek, muomalaga kupon talonlar chiqarildi va 
keyincha-lik O`zbekiston o`zining milliy valyutasini muomalaga 
chiqardi. 
O`zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo`lmish 
so`m jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. SHuning uchun pul 
tizimining 
asosiy 
vazifasi 
milliy 
pulimizning 
qadrini 
mustahkamlashdan ibo-rat. Bu juda mas`uliyatli va oson bo`lmagan 
vazifa. O`zbekistonning o`z iqtisodiyotini bozor talablariga mos 
ravishda rivojlantirishga qara-tishi, bozor iqtisodiyotiga o`tishda 
mamlakatimizning o`ziga xos xusu-siyatlariga ega ekanligi milliy 
valyutaning barqaror bo`lishini taqozo qiladi.
Hozirgi kunimiz, iqtisodiyotimizning rivojlanishida amalga 
oshirilayotgan iqtisodiy jarayonlar, katta qurilishlar va moliyalash-
tirishlar O`zbekiston iqtisodiy mustaqillikka erishish uchun to`g’ri 
yo`l tanlaganini ko`rsatib turibdi. Zero, mustaqil pul tizimiga ega 
bo`lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat barpo etish mumkin 
emas.