6.2. Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar
Inflyatsiyani monetar omillar (talab) va monetar bo`lmagan
omillar (taklif) o`zaro ta’siri natijasida hisobga olsak, sabablarni
aniqlash mumkin.
102
Talab inflyatsiyasini uchta asosiy pul omillari keltirib chiqaradi (6.2-
rasm)
Talab inflyatsiyasi
(asosiy pul omillari)
Davlat
byudjeti
taqchilligi
Haddan
tashqari
qarz berish
Tashqi
iqtisodiy
sabablar
6.2-rasm - Talab inflyatsiyasining asosiy omillari
1. Davlat byudjeti kamomadi. Uni bilvosita, davlat qarzining
o`sishi yoki inflyatsiya solig’i orqali moliyalashtirish imkoniyati
mavjud. Mamlakatning iqtisodiyotni harbiylashtirishga va davlat
bo`linmasi ishini kuchaytirishga samarasiz sarf-xarajatlarining
rivojlanishi
tufayli
tanqislik
yanada
kuchaymoqda.
Byudjet
kamomadini qoplash Markaziy bank tomonidan hukumatga birlamchi
bozorda muhim davlat qimmatli qog’ozlarini sotib olish yoki
hukumatga qarz berish shaklida qarz berish yo`li bilan yuzaga keladi,
aslida pulning tovar aylanmasiga bo`lgan ehtiyojidan ortiqcha mablag
‘chiqarilishini keltirib chiqaradi va shunga muvofiq inflyatsiyani talab
qiladi.
2. Ortiqcha kredit berish. Bu banklarning kredit kengayishi
tufayli muomaladagi pullarning iqtisodiyot ehtiyojlaridan ortiqcha
o`sishi bo`lib, tovar aylanmasiga bo`lgan talabdan ortiqcha to`lov
qobiliyatiga ega mablag’lar yaratilishiga olib keladi va shu bilan tovar
va xizmatlarga qo`shimcha so`rovlar yaratiladi.
3. Tashqi iqtisodiy omil. Milliy valyuta kursini yoki valyuta
zaxiralari hajmini tartibga solish uchun markaziy bank chet el
valyutasini sotib oladi.
Narxlar (taklif) inflyatsiyasi monetar bo`lmagan omillar bilan
uzviy bog’liqdir (6.3-rasm).
• ishlab chiqarishning pasayishi va mehnat unumdorligining
o`sish sur’atlari - iqtisodiy inqiroz va takror ishlab chiqarishning
umumiy sharoitlarining yomonlashishi natijasida yuzaga keldi. 1970-
103
Narxlar inflyatsiyasi (asosiy pul bo'lmagan
omillar)
1980 yillarda. bu omil dunyoning sanoati rivojlangan mamlakatlari
iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o`ynadi. Qayta qurish davrida
O`zbekistonda bu omil odatiy hodisa edi;
Ish
lab
ch
iq
arish
va
m
eh
n
at
u
n
u
m
d
o
rligin
in
g
p
asay
ish
i
Mon
o
p
o
l
n
arxlar
Xo
m
ash
y
o
n
arxlar
in
in
g
k
o
`tar
ilish
i
va
y
arim
t
ay
y
o
r
m
ah
su
lo
tlar
Tash
q
i
iq
tiso
d
iy
o
m
il
Ijtim
o
iy
o
m
il
6.3-rasm - Taklif inflyatsiyasining asosiy omillari
• xom ashyo narxining ko`tarilishi, yuqori egri soliqlar va yarim
tayyor mahsulotlar - mahsulotlar narxiga kiradi, shuningdek, ular
tayyor mahsulotlar narxining oshishiga yordam beradi;
• psixologik omil - ushbu omil tufayli inflyatsion kutishlar
ta’sirida narxlar o`zgaradi;
• ish haqi va aholining boshqa daromadlarining o`sishi,
daromadlarning asosiy qismi uchun indeksatsiya qilish paytida
mahsuldorlikning o`sishidan yuqori darajada;
• monopol narxlar - bu omil mahsulotlarning asosiy qismi
uchun haddan tashqari oshirilgan monopol narxlar saqlanib
qolayotganligini ko`rsatadi;
• tashqi iqtisodiy omil - tovarlarga jahon narxlarining o`sishi,
chet el kapitali oqimi, milliy valyutaning qadrsizlanishi.
Shunday qilib, xulosa qilish mumkin - inflyatsiya valyuta
muomalasi qonuniga rioya qilinmasligini e’lon qiladi, bu esa
104
to`planish va iste’mol, talab va taklif o`rtasidagi nomutanosibliklarga
olib keladi.
Inflyatsiya, bu multifaktorial jarayon bo`lib, muhim bosqichda
u ma’lum bir mamlakatning moliyaviy shakllanishidagi maxsus
momentning o`ziga xos xususiyatlariga asoslanadi. Iqtisodiyoti zaif
rivojlanayotgan mamlakatlarda inflyatsiya jarayoni yuqori valyuta
emissiyalarining o`ziga xos ta’siri ostida bo`lib, Markaziy bankning
qattiq nazoratiga tushadi va faqat o`sishi mumkin.
Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi omillar xilma-xil bo`lib, ular
ham pul, ham pul shaklida bo`lishi mumkin. Odatda, ortiqcha pul
massasining
paydo
bo`lishiga
davlat
byudjeti
kamomadida
ifodalanadigan davlat moliyasining tartibsizligi yordam beradi, deb
qabul qilingan. Ushbu defitsitning sabablari ko`p qirrali. Bu erda juda
katta harbiy xarajatlar va iqtisodiy notinchliklarning roli muhim.
Biroq, inflyatsion rivojlanish to`g’ridan-to`g’ri ushbu defitsitga nima
sabab bo`lganiga emas, balki uni qoplash usullariga bog’liq. Agar
ikkinchisi to`g’ridan-to`g’ri sodir bo`lsa, pul emissiyasi orqali
inflyatsiyaning ta’siri aniq.
Agar yetishmovchilik muhim davlat qimmatli qog’ozlarini
chiqarish bilan qoplansa, ya’ni hukumat qarzining ko`payishi bo`lsa,
barchasi qiyinroq. Ma’lum bo`lishicha, bu holda davlat byudjetining
etishmasligi va valyuta ta’minotining kengayishi o`rtasidagi bog’liqlik
avtomatik emas, chunki u bozordagi muhim qimmatli qog’ozlar
harakati bilan vositachilik qiladi. Davlat qarzlari real jamg’arma va
jamg’armalar yordamida joylashtirilishi mumkin va bunday vaziyatda
mamlakatdan talabning oshishi uning real tejash va tejash yordamida
kamayishi bilan qoplanadi, so`ngra mamlakatdan talabning o`sishi
uning milliy iqtisodiyotning xususiy sektorida va aholi orasida
kamayishi bilan qoplanadi.
Inflyatsion vaziyat, hukumat qarzlari Markaziy bank tomonidan
banknotlarni chiqarish bilan, banklar esa kreditlarni berish va shu
asosda depozit va cheklarni chiqarish yo`li bilan almashtirilganda
shakllanadi. Boshqacha qilib aytganda, inflyatsiyaning muhim omili
bu haddan tashqari kredit kengayishi (kredit kengayishi) bo`lib, naqd
pulsiz shaklda naqd pul chiqarilishiga olib keladi. Davlat qimmatli
qog’ozlariga
qarshi
banknotalarni
chiqarish,
banklardagi
omonatlarning ko`payishi kredit resurslarining bir necha bor
kengayishiga
olib
kelishi
mumkin.
Ushbu
summani
bank
105
hisobvarag’iga kiritishda, ikkinchisi zaxira qismini olib tashlagan
holda ushbu summani kreditga taqdim etish imkoniyatiga ega.
Birovning qo`lida bo`lganidan so`ng, u oxir-oqibat shunga o`xshash
operatsiyani amalga oshiradigan boshqa bankdagi depozitga aylanadi
va hokazo.
Zamonaviy dunyoda iqtisodiy muvozanatni boshqarish deyarli
mumkin emas. Mamlakat aholisi uzoq vaqtdan beri tovar va xizmatlar
yetishmasligi bilan bog’liq muammolarni sezmaydilar, chunki takliflar
soni juda ko`p. Ammo pul massasi doimiy ravishda o`sib bormoqda.
Mahsulot sifatining oshishi yoki ma’lum bir vaqt ichida resurslarni
qazib olishning pasayishi tufayli narxlar ko`tarilishi mumkin. Ayrim
tovarlar va xizmatlar narxlarining mavsumiy tebranishlari ham
muntazam bo`lib turadi. Ammo narxlarning bunday ko`tarilishi
inflyatsiya emas - bu umuman tabiiy o`zgarishlar bo`lib, odatda
vaqtinchalik xususiyatga ega.
Muayyan vaqtda iste’molchilarga taqdim etiladigan barcha
tovar va xizmatlarning o`z narxi bor. Shu bilan birga, muomalada
odamlar kerakli tovarlar va xizmatlarni sotib olishga sarflashlari
mumkin bo`lgan ma’lum miqdordagi pul mavjud. Agar ushbu ikki
tarkibiy qism teng bo`lsa, mamlakat iqtisodiyoti barqaror. Ammo
zamonaviy dunyoda bunday muvozanat uzoq vaqt davomida mavjud
emas edi. Vaqt o`tishi bilan odamlar ma’lum tovar va xizmatlarni
sotib olishlari uchun kerak bo`lgan pullarning umumiy miqdori
iste’molchilar uchun yaxshi tomonga emas, balki o`zgarib boradi.
Ushbu hodisaning sababi nima?
Inflyatsiyaning asosiy sabablarini ikki
guruhga bo`lish mumkin: pul va pul bo`lmagan.
Monetar omillar - muomalaga doirani ortiqcha mablag’lar
massasi bilan ortiqcha to`yintirish. Agar hajm oshsa, boshqa
parametrlar bir xil darajada qolsa, inflyatsiya darajasi ham oshadi.
Inflyatsiyaning monetar omillariga quyidagilar kiradi.
1. Pulning haddan tashqari emissiyasi - odamlar ko`proq tovar
va xizmatlarni sotib olishga qodir, ishlab chiqarish esa aholi
ehtiyojlarini qondira olmaydi. Yoki, iqtisodiy nuqtai nazardan, yalpi
talab yalpi taklifdan kattaroq bo`ladi;
2. aylanish tezligining oshishi - bu odamlarning barcha
mablag’larini yo`qotishdan qo`rqishidan kelib chiqishi mumkin. Aholi
puldan xalos bo`lishni boshlaydi va bitimlar sonini ko`paytiradi. Bu
milliy valyuta qadrsizlanishiga olib keladi;
106
3. iqtisodiyotning tsiklli rivojlanishi - inflyatsiyani yengib chiqa
olmaslik iqtisodiy mexanizm kamchiliklari tufayli vujudga keladi.
Markazlashgan iqtisodiyotda deyarli hech qanday teskari aloqa yo`q
edi, bunga qodir bo`lgan samarali iqtisodiy dastaklar mavjud emas edi
pul va tovar taklifi o`rtasidagi nisbatni tartibga solish; ma’muriy
cheklovlarga kelsak, ular etarlicha samarasiz "ishladilar";
4. bankning kredit kengayishi - kredit berish iqtisodiy
muvozanatga olib keladigan va narxlar darajasining o`sishiga ta’sir
etadigan ancha murakkab mexanizmdir. Ammo hozirgi paytda foizlar
bilan kreditlar berish jamiyatning ajralmas qismiga aylandi. Shu
sababli, ko`p yillar davomida mamlakatda inflyatsiya mavjud bo`lib,
unga ko`pchilik odamlar odatlanib qolgan;
5. muvozanatsiz investitsiyalar - hukumat ko`pincha byudjetni
tuzishda hisobga olinmagan investitsiyalarni kiritishi kerak. Bu harbiy
sanoat yoki falokatlarni tiklash bo`lishi mumkin;
6. iqtisodiyotni harbiylashtirish - harbiy xarajatlarning
ko`payishi pul tizimining kon’yunkturasini vaqtincha jonlantiradi,
garchi umuman olganda bu tovar ishlab chiqarish strukturasining
deformatsiyasiga olib keladi va inflyatsiya jarayonini tezlashtiradi.
Harbiy xarajatlar harbiy xizmatda bo`lgan yoki iqtisodiyotning harbiy
sektorida ishlayotgan shaxslar tomonidan yordamchi samarali talabni
yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Buning natijasi, muomalaga
haqiqatan ham kirib kelmasligi nuqtai nazaridan valyuta ta’minotining
o`sishi;
7. davlat moliyasining inqirozi - bunday pasayish hukumat
o`zining ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini kengaytirganda, aslida
samarasiz
xarajatlarning
ko`payishiga
olib
keladi.
Byudjet
kamomadini qoplash uchun qo`llaniladigan usullar odatda aylanma
valyuta taklifining o`sishiga yordam beradi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlar chiqindilarni oldini olishga intiladi va byudjet
kamomadini
to`lash
uchun
soliqlardan,
shuningdek
davlat
kreditlaridan foydalanishni afzal ko`rishadi;
8. Soliqlar inflyatsiyaning asosiy sababi deb hisoblanmaydi,
garchi ular narxlashga ta’sir qilsa ham. Bilvosita soliqlar ular soliq
soladigan mahsulotlar qiymatining bir qismidir va ularning ko`payishi
narxlarning ko`tarilishiga olib keladi. Munitsipal qarzlarning
inflyatsiyaga ta’siri hukumat majburiyatlari qanday taqsimlanishiga
bog’liq. Davlat qimmatli qog’ozlari (ya’ni, obligatsiyalar) bank
107
vositalarida to`lov vositalarini chiqarish usuli bilan joylashtirilsa, bu
inflyatsiya natijalariga olib keladi.
Monetar bo`lmagan omillar asosan ijtimoiy takror ishlab
chiqarishdagi nomutanosibliklar yoki qimmat boshqaruv mexanizmi
bilan bog’liq.
Ushbu omillarga quyidagilar kiradi:
1. mehnat unumdorligining pasayishi - bu holda mahsulot
birligini ishlab chiqarish uchun ko`proq vaqt talab etiladi. SHu bilan
birga, ko`plab xarajatlar o`zgarishsiz qolmoqda (ish haqi, energiya,
soliqlar). Ma’lum bo`lishicha, mahsulot tannarxi oshib bormoqda;
2.
monopolistik
narxlar
-
monopoliyalar
inflyatsiya
jarayonlarini shakllantirishda asosiy rol o`ynaydi va bu narxlash
jarayoni orqali sodir bo`ladi. Ular narxlarni ikki yo`l bilan
oshirmoqdalar:
• kartel shartnomasi - kam sonli etakchi ishlab chiqaruvchilar
(ya’ni monopolistlar) o`rtasidagi narxlar strategiyasi bo`yicha aniq
yoki yashirin kelishuv;
• narxlarda yetakchilik printsipi - bu tadbirkorlar etakchi
kompaniyalar tomonidan belgilanadigan narxlarni boshqarishi, ya’ni.
eng yirik ishlab chiqaruvchilar va bu narxlar o`rtacha stavkadan
yuqori foyda bilan tavsiflanadi.
3. ishlab chiqarish va muomaladagi xarajatlarning o`sishi -
valyuta kursining o`sishi bilan barcha import narxlari ham ko`tariladi.
Agar ishlab chiqarishda import qilinadigan xom ashyoni mahalliy xom
ashyo bilan almashtirishning iloji bo`lmasa, mahsulot ishlab chiqarish
tannarxi oshadi. SHuningdek, yoqilg’i narxining ko`tarilishi va boshqa
tegishli xarajatlarning oshishi (sug’urta, soliqlar, ehtiyot qismlar)
tufayli narxlar muntazam ravishda oshib boradi. Narxlar elektr
energiyasi, xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlar xizmatlari va boshqa
ko`plab narsalarning ko`tarilishi tufayli o`smoqda;
4. jahon tarkibiy inqirozlari - 70-yillarda inflyatsiyaning tashqi
mezonlari narxlar tarkibini qayta tuzishda namoyon bo`lgan jahon
tarkibiy kataklizmlari edi. 70-yillarda neft sanoatida narxlar qayta
ko`rib chiqildi, barcha turdagi xom ashyo narxlari 7 baravarga o`sdi va
xom neft narxi 20 martadan oshdi. Bularning barchasi xomashyo
importi narxining oshishiga va ichki bozorda narxlarning o`sishiga
olib keldi.
108
Yuqorida sanab o`tilgan sabablarga qo`shimcha ravishda
inflyatsiya omillari iqtisodiy xarakterga ega bo`lmasligi mumkin - bu
siyosiy beqarorlik (urushlar, inqiloblar, hukumatga bo`lgan ishonchni
yo`qotish va boshqalar) natijasida paydo bo`ladigan inflyatsion
kutishlar.
Dostları ilə paylaş: |