O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 017 yil fevraldagi 4947-sonli

 
8.2. Buxgalteriya hisobotlarini tuzish tartibi 
Xo‘jalik yurituvchi subyektning hisobotlari uchta asosiy mezon bo‘yicha 
turkumlanadi:

axborotlar hajmiga ko‘ra; 

tuzilish maqsadiga ko‘ra; 

davriyligi bo‘yicha. 
Hisobotdagi ma’lumotlar hajmiga ko‘ra xususiy hisobot va umumiy 
hisobotlarga bo‘linadi.
Xususiy hisobot xo‘jalik yurituvchi subyektning bitta faoliyat uchastkasidagi 
ishi to‘g‘risidagi axborotlarni o‘z ichiga oladi.
Umumiy hisobot xo‘jalik yurituvchi subyektning butun moliya-xo‘jalik 
faoliyatini tavsiflaydi.
Hisobotlar tayinlanishiga ko‘ra tashqi va ichki hisobotlarga bo‘linadi.
Tashqi hisobotlar xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyat tavsifi, 
daromadliligi mulkiy hamda moliyaviy ahvoli to‘g‘risidagi axborotdan tashqi 
foydalanuvchi-manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslarni axborot bilan ta’minlash 
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari va 
O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunining 20-
moddasiga muvofiq tashqi yillik moliyaviy hisobot e’lon qilinishi lozim.
Ichki hisobotlar xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki ehtiyojlaridan kelib 
chiqqan holda tuziladi. 
Hisobot qamrab oladigan davrlar bo‘yicha davriy (joriy) va yillik 
hisobotlarga bo‘linadi.
Korxonaning yillik buxgalteriya hisoboti tegishli organlarga topshirishidan 
oldin ta’sis hujjatlarida belgilangan tartibda ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. 
O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonun bilan 
yillik hisobotning quyidagi shakllarini tuzish nazarda tutilgan: 
1 - «Korxona balansi» (1-shakl); 
2 - «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot» (2-shakl); 
3 - «Pul oqimi to‘g‘risida hisobot» (4-shakl); 

---

154 
4 - «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» (5-shakl). 
Yuqoridagi hisobot shakllariga izohlar hisob-kitoblar va tushuntirishlar ilova 
qilinadi. 
Balans chorak va yillik hisobot tarkibiga kiritiladi. Bu «netto» nomli balans 
bo‘lib, foydalanuvchilarga korxonaning sof qiymatining hajmi to‘g‘risida axborot 
beradi. Chunki mumkin qiymati jami ko‘rsatkichga quyidagi moddalar bo‘yicha 
eskirishni chiqarib tashlab ko‘rsatiladi. 
Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqalar, foyda summasi esa, 
jamiga faqat hisobot davrida tasdiqlanmagan foyda hajmigina qo‘shiladi. Lekin 
xo‘jalik faoliyatini tahlil etish maqsadida balansda quyidagi ko‘rsatkichlar saqlanib 
kelgan: dastlabki qiymat va ularning eskirishi, olingan foyda. 
Shu’ba korxonalari, filiallar va vakilliklariga ega bo‘lgan korxonalar 
konsolidallashgan (birlashgan) moliyaviy hisobot tuzadi. 
Shu’ba korxonalarga qo‘yilgan qo‘yilmalar bosh korxonaning moliyaviy 
hisobotida uning moliyaviy qo‘yilmalari sifatida aks ettiriladi. 
Yuridik shaxslar o‘zlarining filiallari, vakilliklari va boshqa strukturaviy 
bo‘linmalarini mustaqil balansga ajratishi mumkin, lekin ularning balansi va 
boshqa hisobot shakllari tegishli yuridik shaxsining konsollidatsiyalashgan 
hisobotiga, albatta, qo‘shiladi. 
Konsolidatsiyalashgan hisobotga bosh korxonaning moliyaviy hisoboti 
andozasiga binoan tuziladi. Lekin vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlari 
bo‘yicha tuziladigan yig‘ma moliyaviy hisobotlar bundan mustasno. 
Moliyaviy hisobot yil boshidan yig‘ilib boruvchi jami bilan har chorakdan 
tekshiriladi. 
Byudjet muassasalari chorak va yillik hisobotlarini yuqori organi 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda 
topshiradi. 
Ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun O‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi tomonidan Moliyaviy hisobot topshirish bo‘yicha boshqa 
muddatlar belgilanishi mumkin. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning yillik moliyaviy hisoboti qiziquvchi 
banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun ochiq hisoblanadi. 
Ochiq tipdagi aksionerlik jamiyatlari, sug‘urta kompaniyalari, banklar, fond 
va tovar birjalari, investitsiya fondlari va boshqa moliyaviy muassasalar, hisobotda 
keltirilgan ma’lumotlar to‘g‘riligini auditorlar tomonidan tasdiqlagandan so‘ng 
yillik moliyaviy hisobotni hisobot yilidan keyingi yilning birinchi mayigacha, 
albatta, nashr etishlari kerak. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt tugatilganda xotima moliyaviy hisobot tuziladi. 
Korxonani tugatish bo‘yicha muammolarning buxgalteriya hisobi, tugatish 

---

155 
balansi va hisobatini tuzish, aktivlar qiymatini aniqlash ishlari tugatish 
komissiyasiga yuklatiladi. 
Umidsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga qo‘shiladi. 
Tugatish balansida majburiyatlar ularning qaytarish vaqtiga hisoblangan 
foizlar bilan birga aks ettiriladi. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot ma’lum yuridik va moliya-xo‘jalik 
munosabatlarida bo‘lgan ikki va undan ortiq korxonalarning hisobotlarini 
umumlashtirishdan iborat. Konsolidatsiyalash metodologiyasi va texnikasi xalqaro 
hamda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning milliy standartlarida ishlab 
chiqilgan va bayon qilingan. Konsolidatsiyalashning maqsadi korporativ guruhga 
kiruvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar to‘g‘risidagi axborotlarni yagona xo‘jalik 
yurituvchi subyekt sifatida umumlashtirilgan holda taqdim etishdan iborat. Bunda 
korporativ guruhga kiruvchi har bir mustaqil korxona barcha xo‘jalik 
muomalalarini amaldagi standartlarga muvofiq hisobga olishi va ularning 
natijalarini moliyaviy hisobot ko‘rinishida rasmiylashtirishi lozim.
Moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash XIX asrning o‘rtalarida AQShda, 
kapitalning konsentratsiyalashuvi va kompaniyalarning birlashishi natijasida 
vujudga kelgan. Keyinchalik Yevropa mamlakatlarida ham konsolidatsiyalash 
masalalariga kirishilgan. Hozirgi vaqtda ikki va undan ortiq korxonalarning 
birlashishi, xoldinglar, korporatsiyalar va moliya-sanoat guruhlarining tashkil 
etilishi mamlakatimiz amaliyotida ham keng tus olmoqda. Konsolidatsiyalashning 
zarurligi uning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi bilan belgilanadi.
Agar guruhga kiruvchi korxonalar turli mamlakatlarda joylashgan bo‘lsa, 
guruhning konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotini tuzishda ularning hisobot 
ma’lumotlari yagona valyutaga keltiriladi. Guruhga kiruvchi korxonalar bosh 
kompaniya bilan bitta mamlakatda joylashganda ularning moliyaviy hisobotlarini 
bitta valyutaga keltirishga ehtiyoj bo‘lmaydi va konsolidatsiyalashning yagona 
uslublaridan foydalaniladi.
Konsolidatsiyalangan 
moliyaviy 
hisobot 
O‘zbekiston Respublikasi 
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonuninng 17-moddasi, buxgalteriya 
hisobining xalqaro va milliy standartlariga muvofiq tuziladi. Bunda bosh 
korxonadan ajralib chiqib faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar guruhi uchun 
umumlashgan moliyaviy moddalarni tuzish va taqdim qilish to‘g‘risida so‘z 
yuritiladi. Qonunning mazkur moddasiga muvofiq bir yoki bir necha shu’ba 
korxonalar, filiallar va vakolatxonalariga ega bo‘lgan korxonalar umumlashgan 
moliyaviy hisobot tuzadilar. 
Ushbu moddaning talablari vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlarining 
jamlama moliyaviy hisobotiga nisbatan tadbiq etilmaydi. Umumlashgan moliyaviy 
hisobot buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq tuziladi.

---

156 
Bosh korxonaning shu’ba korxonalarga qo‘shgan hissalari uning moliyaviy 
hisobotida moliyaviy qo‘yilma sifatida aks ettiriladi.
Yuridik shaxslar o‘z filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy 
bo‘linmalarini, ularning balanslari va hisobot shakllarini belgilangan tartibda 
tegishli yuridik shaxsning umumlashtirilgan hisobotiga kiritish sharti bilan 
mustaqil balansga ajratib chiqarishlari mumkin. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot, agar bosh kompaniya o‘zining 
barcha shu’ba korxonalarini yopib, ular faoliyatini boshqarishni bitta yuridik shaxs 
doirasida amalga oshirsa, kompaniyaning hisoboti qanday bo‘lishini ko‘rsatadi.
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot rahbariyatga va korporativ guruhga 
kiruvchi korxonalar kuzatuv kengashiga, shuningdek, mavjud va potensial 
investorlar, kreditorlar, mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va davlat kabi tashqi 
axborotdan foydalanuvchilarga ham taqdim etiladi. Shunisi bilan u axborot 
funksiyasida yopiq bo‘ladi. 
Axborotlardan tashqi foydalanuvchilar uchun konsolidatsiyalangan hisobot 
xususiy balanslarning cheklanganliklarini bartaraf etadigan, qo‘shimcha axborot 
manbai hisoblanadi. Konsolidatsiyalangan hisobot bosh kompaniya uchun o‘z 
hisobotini o‘ziga xos «kengaytirish» va «to‘ldirish» hisoblanadi. 
Yuqorida bayon qilinganlarni umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash joizki, 
konsolidatsiyalangan hisobot bir necha xususiyatlarga ega: 

konsolidatsiyalangan hisobot yuridik mustaqil korxonaning hisoboti 
hisoblanmaydi. Uning maqsadi korporativ guruh faoliyatining natijalari to‘g‘risida 
umumiy tasavvurni shakllantirishdan iborat. U aniq axborot bilan ta’minlash va 
tahlil uchun yo‘naltirilgan; 

korporativ guruh a’zolari hisoblangan korxonalar o‘rtasidagi kelishuvlar 
konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotga kiritilmaydi. Unda faqat aktivlar va 
majburiyatlar, tashqi kontragentlar bilan amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha 
daromadlar va xarajatlar ko‘rsatiladi. Har qanday guruh ichidagi moliya-xo‘jalik 
operatsiyalari identifikatsiyalanadi va konsolidatsiyalash jarayonida chiqarib 
tashlanadi (konsolidatsiyalanayotgan hisobotga kiritilmaydi). Konsolidatsiyalash 
bosh kompaniya tarkibiga kiruvchi kompaniyalar moliyaviy hisobotlarining bir xil 
nomdagi moddalarini oddiy (arifmetik) jamlash emas. 

guruhlar hisoboti birlashma tarkibiga kiruvchi har bir kompaniyaning 
moliyaviy ahvoli va faoliyat natijalari to‘g‘risidagi yig‘ma axborotlarni aks 
ettiradi. Bu demak, bitta shu’ba korxonaning foydasi boshqasining zararini 
«yashirishi», bitta shu’ba korxonaning mustahkam moliyaviy ahvoli boshqasining 
potentsial to‘lov layoqatini “yashirishi “ mumkin; 

agar guruh biznesning har xil turlari bilan shug‘ullanuvchi 
kompaniyalardan 
iborat 
bo‘lsa, 
u 
holda 
mazkur 
guruh 
bo‘yicha 

---

157 
konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot ayrim muhim tafsilotlarni ochib 
bermasligi mumkin. Guruh faoliyatining har bir segmenti to‘g‘risida qo‘shimcha 
axborotlar yetishmagan hollarda esa №27 MHXS va EH Yettinchi direktivasi 
bunday ochib berishni talab qiladi. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotning ushbu xususiyatlari uning 
guruh faoliyatidagi rolini to‘liq ochib berishga imkon yaratadi. Xususan: 

guruh to‘g‘risidagi ijobiy fikrlarni qo‘llab quvvatlash va uning fond 
bozoridagi mavqeini mustahkamlash (guruh va guruhdagi boshqa kompaniyalar 
aksiyalari kotirovkasining o‘sishi) uchun butun guruh bo‘yicha umumlashgan 
axborotni taqdim etish; 

yagona iqtisodiy birlikning moliyaviy ahvolini va xo‘jalik muomalalarini 
aniqroq tasvirlaydi, ammo alohida moliyaviy hisobotlarining o‘rnini bosmaydi; 

boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo‘ladi; 

guruh a’zolarining iqtisodiy o‘zaro bog‘liqliligi va o‘zaro ta’sirini 
tavsiflaydi; 

ushbu hisobot bosh kompaniyaning valyutasida tuzilganligi sababli bosh 
kompaniya uchun nazorat funksiyasini ham bajaradi; 

guruh faoliyatini moliyaviy rejalashtirish va moliyalashtirishga ta’sir 
ko‘rsatadi va b. 
Moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash zaruriyati eng avvalo axborotdan 
foydalanuvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Konsolidatsiyalangan moliyaviy 
hisobot axborotlaridan foydalanuvchilarga aksiyadorlar, investorlar, kreditorlar, 
korporativ guruhning boshqaruv xodimlari va davlat boshqaruv organlarini kiritish 
mumkin. 
Albatta, konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotdan asosiy foydalanuvchilar 
aksiyadorlar bo‘lib hisoblanadi. Bosh kompaniya aksiyasining egasi uning 
aksiyalar paketiga to‘g‘ri keladigan sof aktivlar hajmini baholay olmaydi. Chunki, 
bosh kompaniya balansi faqat shu’ba korxonalarga qilingan qo‘yilmalar summasini 
o‘z ichiga oladi va ushbu qo‘yilmalarning jami real qiymatini va aksiyadorlarning 
ulushini aks ettirmaydi. Aksiyadorlarga esa ular qo‘yilmalarining qiymatini 
obyektiv aks ettiradigan, bosh kompaniyaga qarashli barcha shu’ba va tobe 
korxonalar faoliyatining ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olgan axborotlar zarur. 
Investorlarga konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot, bir tomondan, guruh 
aktivlari va kapitalining umumiy miqdorini (uning imkoniyatlarini) baholash 
uchun zarur. Boshqa tomondan, guruhning o‘zi konsolidatsiyalangan moliyaviy 
hisobotni taqdim etishdan manfaatdor. Chunki, bu o‘zining to‘lov layoqatini va 
moliyaviy barqarorligini ko‘rsatish uchun ham zarur. 

---

158 
Xalqaro Hisobot Tashabbusi (XHT) va Barqarorlik hisoboti.
27
XHT o‘z ishini 1997-yilda Ceres tashkiloti ostida boshladi. 2002-yilda uning 
ilk erkin hisobot statistikasi taqdim etilganda Ceres qaramog‘idan chiqdi. Quyidagi 
yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan: globallashtiruv, global boshqaruvning yangi 
shakllarini izlash, ma’lum iqtisodiy holatlarning roli va boshqalar. Braziliya, 
Hindiston, Janubiy Afrika kabi davlatlarning hukumati ham bozori ham ishonchli 
hisobotlarga tayanadi. Ishonchli hisobotlar bo‘yicha XHT dunyoning eng ishonchli 
statistika manbasidan bo‘lgan va statistika tizimida eng so‘ngi ularning avlodi J-4 
hisoblanadi. 
Yillik xabar berishlaricha XHT tashkil qilingan XHT ma’lumotlarining 
foydali tomonlaridano‘z ichiga quyidagilarni oladi: 

ommaviy iqtisodiyotda samarali boshqaruvi. 

tashqi partiyalar bilan aloqasi bo‘lgan kompaniyaga ko‘proq e’tibor 
berish. 

statistik hisobot funksiyalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ta’minlaydi. 

yordamchilar tashkilotning tabiiy, insoniy va ijtimoiy kapitalga bo‘lgan 
hissasini baholash uchun o‘zining qobiliyatini kuchaytiradi. 

narxlarning o‘zgaruvchanligidagi bo‘lgan ulushini kamaytirishi mumkin. 
J-4 hisobotning ikki turi mavjud: 
1.
Umumiy standart hisoboti. Bu hisobot umumiy holda beriladi, korxona 
faoliyati haqida bayonot va uning ishlab chiqarish jarayoni yoritiladi. Bular 
ularning materiallar bo‘yicha tahlilidan qat’iy nazar korxonalar uchun muhimdir. 
Korxonaning istiqbolda qachongacha dosh berishi va bu jarayonga investorlarni 
qanday jalb qilishi, ahloq va to‘g‘rilik yo‘li bilan qanday bartaraf etishiga qarab 
umumiy standart hisobot berishning 7 turi bor. 
2.
Maxsus standart hisoboti. Bu hisobot firmalar o‘zlarining mol-mulklarini 
qanday boshqarishlari haqida tushuntiradigan, atrof-muhitni va aholiga ta’sir 
ko‘rsatishi, raqobatga dosh bera olishini ta’minlash haqida yoritiladigan J-4 
hisobotning tarkibiga kiradigan boshqaruv hisobotidir. Boshqaruv hisobotida 3 
jihatga e’tibor beriladi: mol-mulklar holati haqida,ularni qandayboshqarish va
baholash kerakligiga. 
Xalqaro yig‘ma hisobot konsolidatsiyasi (XYHK). XYHK hisobotning 
mohiyati bilan shug‘ullanadi, qisqartmasi YH deb nomlanib, yig‘ma hisobot 
korxonaning strategiyasi, boshqaruvi, ijro etishi va kelajakdagi rejalari, 
shuningdek, tashqi muhitdagi o‘rni bo‘yicha o‘zaro qisqa aloqasiga aytiladi. Shuni 
nazarda tutish lozimki, yig‘ma hisobot korxonaning moliyaviy holati haqidagi 
hisobot emas, balki korxonaning narx qo‘yishni qanday tanlashi kerakligi 
to‘g‘risidagi hisobotning yangi turi hisoblanadi. 
27
“An Introduction to Accounting Theory” Gabriel Donleavy.2016.141-149 b. 

---

159 
Yig‘ma hisobotning aniq auditoriyasi moliyaviy kapitalni ta’minlab 
beruvchilar sifatida tasdiqlanadi. Xalqaro yig‘ma hisobot konsalidatsiyasi shuni 
ta’kidlaydiki, yig‘ma hisobotning oliy maqsadi bu moliyaviy kapitalni 
ta’minlovchi investorlarga korxona ma’lum vaqt davomida narxni qanday 
tanlashini tushuntirishdir. Shuning uchun yig‘ma hisobot bir qancha ma’lumotlar, 
ham moliyaviy va ham boshqaruv ma’lumotlaridan tashkil topadi. Narx nafaqat 
firmaning bozordagi mahsuloti narxining ko‘tarilishini, balki xalqaro yig‘ma 
hisobot tasdiqlagan kapitalning 5 turidan istalgan birining ko‘tarilishini ham 
anglatadi. Bu kapitalga moliyaviy, ishlab chiqarish, intellektual, inson, ijtimoiy 
munosabatlar va tabiat kiradi. Korxonaning aktivlari va ishlab chiqarish hajmi 
kapitallardan ba’zi yoki bir qanchasining o‘zgarishiga olib keladi. Bular oshkor 
etilishi shart. 
Yig‘ma hisobot korxonaning biznes rejasi qanday degan savolga javob 
berishi lozim. Korxonaning biznes rejasi bu korxonaning strategik maqsadlari va 
narxlarni belgilashni aniqlashi kerakligi uchun uning aktivlari, ularning kirimi va 
samaradorligini yoritish tizimi hisoblanadi. 
Yig‘ma hisobot korxonaningboshqaruv strategiyasi qisqa, joriy va uzoq 
muddatli mavsumlarda narxni qanday qilib tanlash va ushlab turish kerakligiga 
javob berishi lozim.