Madaniyatshunoslik

 3.Kutubxonashunoslik va ijtimoiy fanlar.
Kutubxonashunoslik 
boshqa 
ilmiy 
fanlarga: 
madaniyatshunoslik, 
sotsiologiya, pedagogika, psixologiya, iqtisod, matematika va boshqalar bilan ham 
judda yaqin faoliyat olib boradi. 
Kutubxonashunoslik va madaniyatshunoslik
Kutubxonashunoslik umuminsoniyat madaniyatini tarkibiy qismini o‘rganar 
ekan, ushbu madaniyatni bir qismi sifatida, u madaniyatshunoslik fani bilan uzviy 
bog‘langandir. Madaniyatshunoslik fani ma’naviy rivojlanish qonuniyatlarini 
murakkab bir xodisa sifatida, uni turli soxalari o‘rtasidagi aloqalarni o‘rganuvchi 
fandir. 
Madaniyatshunoslikning umumiy qonuniyatlariga ko‘ra kutubxonachilik 
nazariyasi va amaliyoti jamiyatning madaniy xayotining bir sohasi sifatida qaraladi 
va shu asosda o‘rganadi. Madaniyatshunoslik uchun jamiyatning umumiy va uni 
boshqa qatlamlarini madaniy rivojlanishi, aholini madaniy extiyojlarga bo‘lgan 
talablarini rag‘batlantirish va ularni samarali ravishda qondirish vositalari, har 
tomonlama yetuk, komil insonni shakllantirishning optimal yo‘llarini izlash 
birinchi darjadagi ahamiyatga egadir. Bularni barchasi madaniyatshunoslik fani 
orqali kutubxonashunoslik uchun ham ahamiyatlidir.

---

26 
Madaniyatshunoslik fani uchun kutubxonashunoslik madaniyatning yirik 
sohasi bo‘lgan axborot-kutubxona faoliyati haqida faktografik va nazariy axborot 
beruvchi muxim manba sifatida ahamiyatlidir. Aytish mumkinki, axborot-
kutubxona faoliyatiga qarab u yoki bu mamlakatning madaniy rivojlanish 
darajasiga baxo berish mumkin. 
Kutubxonashunoslik va sotsiologiya 
Kutubxonashunoslik fanida sotsiologiya va ijtimoiy psixologiya fanlari 
erishgan yutuqlardan va bu fanlarning ilmiy tadqiqot usullaridan keng foydalanish 
an’anasiga deyarli bir asr bo‘lib qoldi. 
Kutubxonashunoslik fanida ijtimoiy psixologiyaning nazariyalari va 
usullaridan, ayniqsa so‘rovnoma, intervyu va shuningdek guruxli eksperiment 
usullaridan faol foydalanilmoqda. Ular asosida yirik va lokal sotsiologik 
tadqiqotlar o‘tkazildi. Bu tadqiqotlar axolini barcha qatlamlari: bolalar va yoshlar, 
maxalliy millat ayollari, olimlar va mutaxassislarni axborotga bo‘lgan talablarini 
qondirishda, umuman ularni madaniy darajasini oshirishda, kutubxonalar, kitob va 
o‘qishning o‘rnini belgilashga qaratilgan edi.
Kutubxonashunoslikda nisbatan yangi bo‘linma-kutubxona sotsiologiyasi 
tashkil topdi.Kutubxonalar va kutubxonachilik ishini faoliyatini sotsiologik taxlil 
qilish, kitobxonlik qiziqishlari va talablarini tabiatini, o‘qishni jamiyat tizimidagi 
o‘rnini belgilash va uni insonni ma’naviy dunyosini shakllantirishdagi rolini 
belgilash imkonini beradi.
Kutubxonashunoslik va iqtisodiyot 
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab kutubxonashunoslik va iqtisodiyot 
fanlari o‘rtasida aloqalar paydo bo‘la boshladi va ular an’anaga aylana boshlandi. 
Kutubxonachilik ishi iqtisodiyoti muammolari shakllana boshlandi va ular asta –
sekin dolzarb ahamiyatga ega bo‘la boshladi. 
Kutubxonachilik ishi iqtisodiyotni noishlabchiqarish sohasi va madaniyat 
iqtisodiyoti sifatida qarala boshlandi. Iqtisodiy fikrlashning ta’siri natijasida 
kutubxonashunoslikda, kutubxonachilik mehnatini iqtisodiy tabiati, , uni iqtisodiy 
baholash, kutubxonachilik xizmatlaridan foydalanishni iqtisodiy aspektlari, 
kutubxonachilik ishida moliyalashtirish va mexnatga haq to‘lash, kutubxonalarni 
moddiy-texnika ta’minoti kabi masalalar bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazila boshlandi.
“Kutubxona marketingi” tushunchasini bildiruvchi tadqiqot yo‘nalishi 
paydo bo‘ldi, kutubxonachilik xizmati ko‘rsatishda pullik va pulsiz xizmat 
ko‘rsatish masalalari xal bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarini o‘tilishi 
natijasida kutubxona marketingi sohasidagi tadqiqotlar faollashdi. Bu esa axborot, 
axborot xizmatini oddiy tovar, maxsulot sifatida qarashga e’tibor ko‘proq qaratila 
boshlandi. Bu esa umuminsoniyat tomonidan qabul qilingan huquqga, ya’niy 
axborotni xech qanday to‘siqsiz olishga zid xolatdir.
Kutubxonashunoslik va boshqarish fani 
Kutubxonashunoslikni boshqarish fani bilan o‘zaro aloqalari tarixi deyarlik 
bir asrga yaqinlashib qolmoqda. Ushbu davr mobaynida kutubxonashunoslik 
fanida boshqarish fanining asosiy konsepsiyalarini o‘ziga singdirib ldi va u 1969 
yildan boshlab mustaqil bo‘lim “ Kutubxonachilik ishini tashkil etish va 

---

27 
boshqarish”, 2000 yildan boshlab esa “Kutubxonachilik ishida Menejment va 
marketing” nomi bilan faoliyat yuritib kelmoqda. Respublikamizda esa “ 
O‘zbekistonda kutubxonachilik ishini boshqarish” fan predmeti ishlab chiqilgan. 
Quyidagi muxim muammolar: kutubxonachilik ishi va kutubxonani 
boshqarish mazmuni, kutubxonachilik ishini boshqarish usullari, boshqarish 
texnologiyalari,boshqaruv mexnatini ilmiy asosda ashkil etish, boshqaruv stili, 
boshqaruv samaradorligi va boshqalar.
Kutubxonashunoslik va pedagogika 
Kutubxonashunoslik fanida (bizda) barcha davrlarda pedagogik yo‘nalish 
kuchli bo‘lgan. Bu esa uni pedagogika tarkibiga kirishi uchun sabab bo‘lgan. 
Xolubki bunga xech qanday asos yo‘q. Kutubxonashunoslik fanini 
kutubxonachilik xizmati, xususan bolalar va o‘smirlarga xizmat ko‘rsatish bilan 
bog‘liq bo‘lgan bo‘linmalari pedagogik g‘oyalar bilan chuqur sug‘arilgan. 
Kitobxonni axborotga bo‘lgan talabini qondirishda individual yondoshish 
tamoyillari, kitobxonlarni tabaqalashtirish t amoyillari, uzluksiz ta’lim va mustaqil 
ta’lim va boshqalar pedagogik yo‘nalishga egadir. 
Kutubxonashunoslik ning pedagogik bilimlar bilan ijodiy assimiliyasi ( 
birlashib ketishi) ning muxim natijasi sifatida kutubxonashunoslikda, kitobxonlar 
bilan kutubxona-bibliografik va axborot ishlari asoslarini o‘rganuvchi mustaqil 
bo‘linma “Kutubxonachilik pedagogikasi” paydo bo‘ldi.
Kutubxonashunoslik va psixologiya 
Psixologiya fani kutubxonashunoslikni, kutubxonachilik ishidagi eng muxim 
elementlar bo‘lgan kitobxona va kutubxonachi haqidagi nazariy qarashlar bilan 
boyitadi.Shuningdek u kutubxonachilik xizmatining barcha jarayonlarining 
psixologik asoslaydi.
Kutubxonashunoslik uchun umumiy psixologiya, yosh psixologiyasi, 
pedagogik 
psixologiya, 
mehnat 
psixologiyasi, 
injenerlik 
psixologiyasi( 
kutubxonachining exm bilan o‘zaro aloqasi) katta ahamiyat kasb etadi. 
Kutubxonashunoslikda “Kutubxona psixologiyasi” bo‘linmasi tashkil etilgan 
bo‘lib, uning vazifasi kutubxonachilik ishining psixololgik asoslarii o‘rganishdir. 
Kutubxonashunoslik va matematika 
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, avval chet el kutubxonashunoslik 
fanida, so‘ngra esa bizda matematika bilan aloqalar kuchaya boshlandi. Bu jarayon 
ijtimoiy 
fanlarni 
matematikalashtirish 
va 
kutubxonachilik 
ishini 
kompyuterlashtirish an’anasi bilan bevosita bog‘liqdir. 
Zamonaviy kutubxonashunos-tadqiqotchi va kutubxonachi-amaliyotchi 
zarur matematik fikrlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Xolubki u aslida kasbi 
bo‘yicha gumanitardir. 
Shu bilan birga kutubxonashunoslikni matematika bilan o‘zaro aloqadorligi 
ma’lum bir chegaralanishga egadir: birinchidan, faqat amaliy matematik 
qo‘llaniladi, butun matematika emas;ikkinchidan, kutubxonachilik ishining barcha 
xodisalari, jarayonlari,va obektlarini matematika vositalari yordami bilan yoritib 
bo‘lmaydi; uchinchidan kutubxonashunoslik-ijtimoiy, gumanitar fan bo‘lib, 
matematik usullar muxim rol o‘ynaydi,lekin asosiy emas.

---

28 
Shunday qilib,kutubxonashunoslik yuqori statusga ega bo‘lgan fan sifatida 
xarakterlanadi va u ijtimoiy fanlar bilan keng o‘zaro aploqada bo‘ladi. Shu bilan 
birga tabiiy-ilmiy va texnika fanlari bilan ham. Ushbu status nafaqat o‘zini ilmiy 
xarakteri bilangina emas, balki rasmiy , formal xarakter kasb etadi. Dunyoning har 
bir 
rivojlangan 
mamlakatlarida, 
shuningdek 
O‘zbekistonda 
ham 
kutubxonashunoslik ilmiy va o‘quv fani sifatida va davlat tomonidan tashkil 
etilgan oliy va o‘rta maxsus ta’lim statusiga egadir. Ilmiy-pedagogik kadrlar 
tayyorlan