Madaniyatshunoslik
Respublikada kutubxonashunoslik fanining rivojlanishi (1975-
Yüklə 3,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.Respublikada kutubxonashunoslik fanining rivojlanishi (1975-
1990yillar). Respublikada kutubxonashunoslik fani rivojining uchinchi boqichida (1975-1990yillar) soxa bо‘yicha ilmiy tadkikod ishlar darajasi yangi pog‘onaga kо‘tarildi. Kutubxona tarmoklari va kutubxonashunoslik, kitob tarixi va uning umumiy muammolari rivoji bо‘yicha 1976-1980, 1981-1990 va 2000 yilgacha bо‘lgan davrlarga mо‘ljallangan ilmiy takikod ishlarning istikbolli rejalari ishlab chikildi. Bu davrda kutubxonashunoslik fani tarkibiy kismlaridan bо‘lgan- kutubxonachilik ishi tarixi, umumiy kutubxonashunslik, kitobxonlar xizmat kо‘rsatish, kutubxona ishini tashkil kilish va boshkarish kabi maxsus о‘quv predmetlarini nazariy va ilmiy jixatidan asoslashga, ularni ukitish uslubiyatlarini ishlab chikishga muvoffik bulishdi. 80-yillarning 2 yarmidan boshlab, respublika xususiyatlarini xisobga olgan mustakil darsliklar, kо‘llanmalar ishlab chikildi va о‘qitila boshlandi. 1975-1990 yillar moboynida respublikada jami 9 kishi (doktorlik va 8 nomzodlik) ilmiy-tadkikod ishlarini nixoyasiga yetkazgan bо‘lsalar, shundan 1 ta doktorlik va 7ta nomzodlik ishi Toshkent davlat madaniyat instituti о‘qituvchilariga taaluklidir. 106 Bu davrda professor O.G‘.Qosimovaning «О‘zbekistonda kutubxona ishi tarixi» darsligi yaratildi va shu institut talabalariga darslik sifatida о‘qitila boshladi. Darslikda kutubxonalarning jamiyatdagi urni, ulardagi targibot va tadkikot usullarining madaniy – ma’rifiy faoliyat bilan boglanishi, kutubxonalar bilan ishlash usuli va shakllarni takomillashtirish masallalari keng yoritilgan. Respublikada kutubxonachilik ishini tarakkiy ettirishning asosiy yunalishlari belgilab berilgan. 1982 yilda Uzbekiston FA Tarix insituti koshida, respublikada birinchi marta kutubxonashunoslik soxasida O.Kosimovaning «О‘zbekiston SSRda kutubxonachilik ishi rivojlanishi tarixi va uning mexnatkashlarni komunistik ruxda tarbiyalashdagi roli»(1917-1975 yillar) nomli doktorlik dissertatsiyasi ximoya kilindi. Tadkiktning ilmiy axamiyati va fanga kushgan xissasini shundaki, unda kutubxonachilik ishi birinchi marta maxsus va xar tomonlama yoritilganligi xamda О‘zbekistonda Sovet xokimiyati ishlarida kutubxonachilik kurilishiga bagishlangan kopleks tadkikot ekanligidadir. Bu davrda Kutubxonashunoslik kafedrasi ukituvchilari ijodida kutubxonashunoslikning umumiy masalalariga bagishlangan muammolar birmuncha mufassal ishlangan deyish lozim. Respublikada kutubxonashunoslik fanining umumiy masalalari xamda uning ayrim yunalishlari yanada kengrok yoritadigan, kafedra ukituvchilari jamoasi tomonidan tayyorlangan muxim tadkikot 1989 yilda nixoyasiga yetkazildi. Umumiy xajmi 12 bosma tabokdan iborat bu “О‘zbekistonda kutubxonachilik ishi” о‘quv kullanmasini yaratishda kafedrasining eng tajribali ukituvchilaridan prof. O.Kosimova, dotsent T.X.Kim, katta о‘qituvchilaridan T.Yesimov, A.P.Kovalenko, T.Shokirov, D.Mamajonovalar katnashgan. Tadkik kilinayotgan davrda (1975 – 1990 yillar) kutubxonachiilk ishining eng muxim masalalaridan biri – kutubxona tarmoklarini markazlashtirish va u bilan boglik muammolar xisoblanadi. 1979 yilda A.Kodiriy nomidagi Toshkent Davlat Madaniyat instituti maxsus kafedralari о‘qituvchilarning ilmiy asarlari tо‘plamini nashrdan chikardi. Tuplamda klub va kutubxonachilik ishining dolzarb masalalari yoritilgan. Tо‘plamda e’lon kilingan makolalarda respublikada amalga oshirilayotgan davlat ommaviy kutubxona tarmoklarini markazlashtirish asosida kayta kurish, ularning samaradorligini oshirish, ilmiy – texnika kutubxonalari faoliyatini fan – texnika tarakkiyoti darajasida tashkil kilish, kutubxonachilik axborot xizmatini takomillashtirish sharoitida kutubxonalar ishini yaxshilashning ayrim tomonlarigina uz aksini topgan edi. 1984 yilda kafedra ukituvchilarini «О‘zbekistonda MKSning faoliyatini optimallashtirish” nomli maqolalar tо‘plami bosmadan chikadi. Tuplamda birinchi marta respublikada davlat ommaviy kutubxona tarmoklari tо‘la markazlashtirishdan sо‘ng erishilgan yutuk va kamchiliklarni, ilg‘or ish usullari umumlashtirilgan, taxlil qilingan. Tо‘plamda O.Kosimova, A.P.Kovalenko, D.Mamajonova, T.K.Kim, 107 A.M.Gersenova, D.N.Mavlonova,T.Yesimov,R.N.Domaratskayaning ilmiy maqolalari chop etildi. 1982 yilda «Bolalar adabiyoti va kutubxonachilik ishlari» kafedrasining katta о‘qituvchisi E.Yо‘ldoshev о‘zining «О‘zbekistonda bolalarga kutubxonachilik xizmatining kо‘rsatilishi: shakllanishi, rivojlanishi, istikbollari» mavzusida nomzodlik ishini ximoya kiladi. Professor E.Yо‘ldoshev respublikada birinchi marta bolalarga kutubxonachilik xizmati kо‘rsatilishini maxsus, atroflicha taxlil kilgan va ma’lum darajada uni nixoyasiga yetkazgan shaxsdir. Muallif institutning maxsus kafedrasida ishlagan kator yillar davomida bolalalar adabiyoti, kitobxonlar bilan ishlash, kitobxonlar qiziqishi va ular ruxiyatini о‘rganish masalalari bilan bevosita shug‘ullangan. Bu uning qator kitoblari va ilmiy maqolalarida о‘z aksini topgan Maktab kutubxonasining bolalar va yoshlarni tarbiyalashdagi roli va vazifalari, axamiyati, ularning ishini tashkil kilish, jamg‘armalarini shakllantirish, kitobxonlar bilan ishlash va ularni о‘qishga raxbarlik kilish muammolari E.Yо‘ldoshevning E.T.Islomov bilan xamkorlikda yaratgan «Maktab kutubxonasining ishi» nomli qо‘llanmasida о‘z aksini topgan. 80 – yillarda respublika kutubxonashunoslik fanining rivojlanishi belgilaridan biri sifatida uning lugaviy asoslarining yangi nashr bilan yoritish edi. Bu davrga kelib, O.Kosimova va YO.R.Kodirovalar tomonidan tuzilgan uzbek tilidagi birinchi «Kutubxonashunoslik va biliografiyaga oid terminlarning kiskacha izoxli lugati» nashri xajman juda kichik bо‘lib , (400 terminni uz ichiga olgan edi), kutubxonashunoslik nazariyasi va kutubxonachilik amaliyotidagi kuplab uzgarishlarni aks ettira olmas edi. Mana shu «bо‘shlikni» birmuncha tuldirishda institutning tilshunoslik kafedrasi olimlari X.Abduraxmonov, N.Maxmudov, R.Shukurovlar tomonidan tayyorlangan «Madaniy – okartuv xodimlari uchun kiskacha izoxli lugat» ijobiy urin egallaydi. Lugatda kutubxonashunoslik va biliografiya, kitobshunoslik, madaniy – okartuv ishlari, musika, xoreografiya, teatr va kino san’atiga oid terminlar, madaniyat tushuncha ostida birlashtirib, umumiy alifbo tartibida joylashtirilgan va izoxlangan. Lugatda jami 1500 dan ortik madaniyat tushunchasi bо‘lsa, shundan 700 ga yakin kutubxonashunoslik, biliografiyashunoslik va kitobxonlik masalalariga bagishlangan. Bu terminlar juda kiska va ixcham tarzda izoxlangan. Garchi mualliflar uzlaridan oldingi lugatlardan foydalanganliklarini kayd kilishgan bо‘lsada (shu jumladan 1976 yilgi ruscha lugatdan xam) kutubxonashunoslikning usha davrdagi eng muxim asosiy terminlari nazardan chetda koldirilib, ikkinchi, uchunchi darajadagi tushunchalar kirib kolgan. Bu kamchiliklardan kat’iy nazar, tilshunoslar lugatni tuzishda katta jonbozlik kо‘rsatishgan, bu bilan kutubxonachilarga, talabalarga kutubxonashunoslik terminlarininig moxiyatini tushunib yetishga va ularni amalda ishlatishga yordam bergan, fan rivojiga xissa kushgan. Bu davrda kutubxonashunoslik kafedrasi о‘qituvchilari tomonidan Uzbekiston kutubxonalar ishini tashkil kilish va boshkarish masalalari xam 108 ma’lum darajada о‘rganilgan va ishlab chikilgan. Jumladan, kafedraning katta ukituvchisi A.P.Kovalenkoning 1984 yilda «UzSSRda kutubxonachilik ishi: boshkarish va tashkil kilish masalalari» degan ukuv kullanmasi nashrdan chikdi. Unda kutubxonalarga davlat va uslubiy raxbarlikni tashkil kilish, ilmiy – tadkikot ishlarining tarakkiyoti xamda kutubxonalarda mexnatni ilmiy asosda tashkil kilish masalalari bayon kilinadi. Mazkur muammolar Uzbekiston xususiyatlarini xisobga olgan xolda xamda kutubxonalar tajribalari asosida yoritilganligi bilan axamiyatlidir. Sobik Ittifokda va respublikamizda kutubxonashunoslik fani va kutubxonachilik ishi erishgan yutuklar natijasida 80 – yillarning ikkinchi yarmida kutubxonachilik kasbiga, kitob va kitobxon urtasidagi vositachi sifatidagi kutubxonachining shaxsiga e’tiborni karatish, jamiyatda kutubxonachining nufuzini kutarish, ularni talab darajasida tayyorlash asosida kutubxonashunoslik tafakkurini rivojlantirish masalasi yetakchi okimlardan biriga aylandi. Ana shu muammo kutubxonashunoslik kafedrasining katta ukituvchisi, fan nomzodi I.M.Troitskayaning «Kutubxonachilik kasbi: iste’dod boskichlari» degan makolasida uz aksini topdi.Muallif kutubxonachilik kasbiga xos bulgan eng umumiy xususiyatlarni, uning kadimiyligini, insonparvarligini, ayni paytda kup kirraligini, shuning uchun unga xavas kilishning uzi kamlik kilishini, ishlash uchun kasbga xakikiy mexr – muxabbat bulish zarurligini jaxondagi mashxur kutubxonachilar faoliyati, misolida bayon kilib beradi. 1987 yilda I.M.Troitskaya tomonidan tuzilgan «О‘z SSRda kutubxonalar tipologiyasi» nomli ukuv–uslubiy kullanma e’lon kilindi. Qо‘llanmada kutubxonashunoslikning eng dolzarb va murakkab xisoblangan muammosi – kutubxonalar turkumi va turlari muammosini talabalarga ommabop shaklda tushuntirib berishga xarakat kilgan. 1989 yilda I.M.Troitskaya tanikli kutubxonashunos va bibliograf, kitobshunos va tarixchi olim YE.K.Betgerning 100 yilligiga bagishlangan A.Navoiy nomidagi Uzbekiston Milliy kutubxonasining yubiley tuplamida «Yevgeniy Karlovich Betger» va «Turkiston tuplami» degan ilmiy makola bilan chikdi. Unda XIX asrning ikkinchi yarmidan to oktabr inkilobigacha bulgan davrda Turkiston va Urta Osiyo tarixini urganish bо‘yicha bitmas – tugamas manba xisoblangan «Turkiston tuplami»ni ommalashtirishda, uning moxiyatini tadkikotchilar va kelajak avlodga yetkazishda YE.K.Betgerning roli xar tamonlama taxlil kilingan. 80-yillar tadkikotchilari faoliyatida kutubxona tarmoklarini markazlashtirish masalasi asosiy yunalishlardan biri bulgani ma’lumdir. Markazlashtirishgan kutubxonalar tizimi sharoitida kitobxonalarga xizmat kо‘rsatishga oid bir turkum ishlar kutubxonashunoslik kafedrasining dotsent, fan nomzodi M.M.Rasulovga taaluklidir. M.M.Rasulov 1987 yilda «MKSda ommaviy qishloq xо‘jalik kasbi mexnatkashlariga xizmat kо‘rsatishni takomillashtirish» (Uzbekiston materiallari asosida) mavzusida nomzodlik ishini ximoya kildi. Muallif Uzbekistondagi eng ommaviy kasb egalari-brigadirlar, zveno boshliklari, mexanizatorlar, shafyorlar, dexkonlar, chorvadorlar va boshkalarga kutubxona xizmatini tashkil kilishning axvoli, xususiyatlari, uni yaxshilash yullari,muommolarini uziga xos tarzda tadkik 109 kilgan. Urganiliyotgan davrda yana bir muxim muammo-maktab ukituvchilariga kutubxona xizmatini kо‘rsatish masalalari kafedraning katta о‘kituvchisi M.X.Maxmudov 1990 yilda Moskva Davlat madaniyat institutida «Umumta’lim maktablari ukituvchilariga kutubxonachilik xizmatini kо‘rsatish: xozirgi axvoli va rivojlanish istikboli» (Uzbekiston materiallari asosida) mavzusida nomzodlik ilmiy ishini ximoya kiladi. Muallif uz tadkikotiga umumta’lim maktablari ukituvchilariga kutubxonachilik xizmatini kо‘rsatishni takomillashtirish yullarini asoslab berish maksadida uning asosiy boskichlarini aniklab, ukituvchilarning kitobxon sifatida ijtimoiy-demografik, ruxiy-pedagogik kizikishlarini shakllanish omillarini, umumta’lim maktablari pedagoglariga kutubxonachilik xizmatini kо‘rsatishning bir butun tizimini yaratish va takomillashtirishning tashkiliy – uslubiy shart- sharoitlarini ochib beradi. 1988 yilda institutning «Kutubxona fondlari va kataloglari» kafedrasining katta ukituvchisi M.A.Zuparova (xozir Moskva davlat madaniyat va san’at universitetida ishlamokda) uzining «Milliy – rus ikki tilidagi sharoitida sistematik katalog: tashkil kilish muammolari va takomillashtirish yullari» mavzusidagi nomzodlik ishini ximoya kildi. U sobik Ittifokda birinchi marta sistemali katalogni tashkil kilishda turli tillardagi mazmuni bir xil nashrlarni bir joyda aks ettirish masalasini nazariy xam amaliy jixatdan asoslab beradi. Sistemali katalog tuzish nazariyasi va amaliyoti masalalariga bagishlangan yana bir ish shu kafedraning katta ukituvchisi N.Kattaxujayev tomonidan amalga oshirilgan. 1990 yilda muallifning «Sovet kutubxonachilik klassifikatsiyasi bо‘yicha xujjatlarni sistemalashtirish» nomli о‘kuv qullanmasi nashr kilinadi. Kullanma kataloglashtirish nazariyasi va amaliyotidagi sungi yutuklar xisobga olingan xolda yaratilgan. Kutubxonashunoslik kafedrasi dotsenti E.O.Oxunjonovning tadkikot obyekti kitob va kitobshunoslik masalalaridir. U 1979 yilda Moskva matbaachilik institutida «UzSSRda kitob nashr kilish ishining shakllanishi va rivojlanishi (asosiy boskichlar va yetakchi okimlar) mavzuida nomzodlik ishini ximoya kilgan bо‘lib, undan oldin «О‘zbekistonda kitob va kitob ishi: Uzbekistonning kitob ishi bо‘yicha adabiyotlar obzori va manbaalar kursatkichi (1875 – 1977 yillar) nomli risolasini yozgan. Unga muallif respublikada birinchi marta о‘zbek kitobat ishi bо‘yicha 1875-1977 yillarda rus va uzbek tilida nashr kilingan X-XX asrlar moboynida paydo bulgan eng muxim bosma asarlarning tankidiy obzorini xamda uning taxlilini bergan. 1982 yilda Z.I.Yesenbayev va E.Oxunjonovlar xamkorligida yozilgan «Assalom kitob» nomli monografiya nashrdan chikadi. Unda mualliflar Turkistonda matbaachilikishining vujudiga kilishi, uning Sovet Uzbekistonida tarakkiy etish muammolarini katta ijodiy jushkinlik, ilmiy g‘urur bilan xikoya kiladi. Matbaachilikning yutuk va kamchiliklari, bugungi axvoli va uning istikboli faktik materiallar asosida yoritiladi. E.Oxunjonovning «Xat va kitob» nomli risolasi Urta Osiyoda yozuv tarixi 110 va kulyozma kitoblarning paydo bulishi masalasiga bagishlangan. Muallifning 1989 yilda chop etilgan «Qadimgi yozuvlar» risolasida kadimgi Finikiya yozuvlari,ormiiy, yunon, arab, turk va boshka shu singari yozuvlar tizimi, tarixi,ularning xususiyatlari,bizning davrimizgacha yetib kelishi masalalari bayon kilingan. Risolaning о‘zbek tilida nashr kilinishi ayniksa axamiyatlidir. E.Oxunjonovning 1993 yili chop kilingan “О‘rta Osiyoda kitob tarixi va kitob ishi bо‘yicha ocherklar” nomli ilmiy asari muallifning kariyib 15 yillik mexnatini umumlashtiradi. Kadimgi va ilk Urta asrlarda yozuv va kitob ishi tarixi, Urta Osiyoda kogoz ishlab chikarishnnig vujudga kelishi va rivojlanishi, kulyozma va toshbosma usulidagi kitoblar, ularni kupaytirish, kutubxonalar va kitobsevarlar, biliografiyaning paydo bulishi eng muxim biliografik ishlarning taxlili, kitob savdosi va kitobfurushlar kabi mavzular muallif tadkikotning obyekti xisoblanadi. Muallif tomonidan yaratilgan bu asarlar Urta Osiyo xalklari ma’naviy tarixining tarkibiy kismi bulgan «kitobshunoslik» faniga kushilgan katta xissadir. 70 – 80 yillarda institut maxsus kafedralari ukituvchilari faoliyatining faollashganligini, ularning turli mazmundagi ilmiy – ommabop makolalarining kutubxonachilik tuplamlarida, shuningdek markaziy matbuotda chika boshlaganligidan xam anglab olish mumkin. 1976 yildan A.Navoiy nomidagi О‘zbekiston Davlat kutubxonasi tomonidan chikarila boshlangan «О‘zbekiston kutubxonalari» nomli davomli nashrning roli kattadir. Dastavval ilmiy asarlar tuplami sifatida chikarilishi muljallangan nashrning birinchi chikarilishidanok respublika kutubxonalari amaliyotidagi ilgor tajribalar xakidagi xilma – xil mavzularni targib kiluvchi minbarga aylanadi. Tuplamga materiallarni tanlab olish prinsipini belgilab olish jarayonida uning nomi «Kutubxonachilik ishi nazariyasi va amaliyoti» tuplami, 7 – chikarilishidan boshlab esa, «Kutubxonachilik ishi nazariyasi va amaliyoti bо‘yicha makolalar tuplami» sarlavxasi ostida va nixoyat xozir esa «О‘zbekiston kutubxonachiligi: Kutubxonachilik ishi nazariyasi va amaliyoti bо‘yicha makolalar tuplami» nomi bilan chikarilmokda. Bu boskichning yana bir uziga xos xususiyati shundaki, institut ukituvchilari respublikada va undan tashkari uyushtirilgan xalkaro anjumanlarda xam ishtirok etib, uz ma’ruzalari bilan chikdilar. Shunday anjumanlardan biri 1990 yil Dushanbe shaxrida bо‘lib utgan «Shark xalklari madaniyat tarakiyotida kitob: tarixi va xozirgi axvoli» nomli xalkaro ilmiy-nazariya anjumandir. Anjuman E.Oxunjonov, I.A.Zuparov, L.N.Muminxujayeva, M.M.Ne’matova N.Usanov YO.Rozikova va boshqalar о‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etdilar. 1975-1990 yillardagi axvolini nazardan kechirar ekanmiz, tadkikotchilar bu davrda kutubxonashunoslikning asosiy masalasi bulgan kutubxonalarning ijtimoiy rolini aniklashga xarakat kilganliklarini ta’kidlashi zarur. Bu boskichda kutubxonachilik ishininig turli yо‘nalishlari bо‘yicha 1 doktorlik, 8 ta nomzodlik ishlarining tayyorlanishi va ximoya kilinishining uzi respublikada kutubxonashunoslik fanining yangi pog‘onaga kо‘tarilganligidan dalolat beradi. Shu narsa dikkatga sazovorki, bu tadkikotlardan «Kutubxona fondlari va kataloglari» kafedrasining ukituvchilari V.V.Sadurskayaning «Yukori sinf 111 ukituvchilarining bilishga oid faolligini shakllantirishda yoshlar kutubxonasi, maktab, ishlab chikarish jamoasining о‘zaro xamkorligi» (1984 yil) xamda M.L.Zuparovaning «Milliy – rus 2 tilligi sharoitida sistematik katalog: tashkil kilish muammolari va takomillashtirish yullari» (1990 yil) kabi nomzodlik ishlari nafakat respublikada balki sobik Ittifok axamiyatidagi muammolarni uz ichiga olganligi va tadkik kilinganligi bilan axamiyatlidir. Shunday kilib, respublikada kutubxonashunoslik fani rivojlanishining uchinchi boskichi (1975 – 1990 y.) bо‘yicha xulosa kilar ekanmiz, bu davrda institut ukituvchilari fan tarakkiyoti uchun ancha ishlarni amalga oshirganliklarini ta’kidlash zarur. Ular kutubxonashunoslik faning ma’lum bir tarkibiy kismlari muammolari ustida ilmiy uslubiy xam tadkikiy ishlarni olib bordilar. Endilikda respublikada kutubxonachilik ishi tarixi va uning nazariy asoslari «Kutubxonashunoslik» kafedrasi ukituvchilari va boshka kutubxonashunoslar tomonidan deyarli tо‘la ishlab chikildi va ishlar olib borilmokda. Tadkikotchilar respublikada kutubxonalarning ijtimoiy rolini ortib borishi masalasi yuzasidan uzlarining kat’iy fikrlarini bildirishmagan bо‘lsalarda, kutubxonachilik amaliyotining nazariy asoslarini ishlab chikishda ma’lum yutuklarga erishdilar. Yüklə 3,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|