Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mövzu 13. Kommunikativ proseslərsə nitq. Nitqin tip və növləri İşgüzar və akademik kommunikasiya dil vasitəsilə və nitq prosesində peallaşır. Kommunikasiya üçün “dil” və “nitq” anlayışları çox mühümdür. Hər hansı bir fikir və düşüncənin formalaşmasında dil, ötürülməsində isə nitq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu prosesi daha dərindən anlamaq üçün “dil” və “nitq” anlayışlarının mahiyyətini düzgün dərk etmək, oxşar və fərqli cəhətlərini, funksiyalarını bilmək zəruridir. Uzun zaman dilçilikdə nitq və dil əksəriyyət tərəfindən eyni anlayışlar kimi qəbul edilmişdir. Düzdür, hələ antik dövrdə stoiklər dil və nitq məsələsi barədə müəyyən fikirlər irəli sürməyə cəhd göstərmişlər. Lakin dil və nitqin fərqli anlayışlar kimi tədqiqata cəld edilməsi ənənəsi alman filosof-alimi Vilhelm Humboltla başlayır. Onun bir sıra əsərlərində dil və nitqin sərhədlərinin müəyyənləşməsinə cəhd edilmişdir. Bu sahə ilə bağlı XX əsr dilçisi F.de Sössürün fəaliyyəti daha hərtərəfli və genişdir. Struktur dilçiliyin banisi sayılan F.de Sössürün sistemli dil haqqında təlimində əsas yeri dil və nitqi fərqləndirmək durur. O, belə bir sxem təqdim edir: nitq fəaliyyəti (langage) – nitq (parole) – dil (langua) Nitq fəaliyyəti - konkret nitq aktı, danışıq prosesidir. Nitq – insan danışığının cəmidir. Dil – insanın ünsiyyəti, təfəkkürü və onun ifadəsinə xidmət edən işarələr sistemidir. Dil və nitqi bir-birindən fərqləndirən əsas cəhətlər aşağıdakılardır: 1.Dil ünsiyyət vasitəsi, nitq ünsiyyət prosesidir. Biz bütün ünsiyyətimiz zamanı, istər şifahi, istərsə də yazılı kommunikativ münasibətlərimizdə hakim olduğumuz dil və ya dillərdən, dilin fonetik, leksik, sintaktik vahidlərindən bir vasitə kimi istifadə edərək, daha doğrusu, bu vahidlərdən öz fərdi kombinasiyalarımızı yaradaraq nitq prosesini reallaşdırırıq. Ümumi dil vahidlərindən fərdi nitqimizi qururuq. 2.Dil həcm və keyfiyyət baxımından nitqdən genişdir. Heç bir halda dilin potensialı ilə nitqin potensialı müqayisə edilə bilməz. Çünki nitq dilin təzahür formasıdır. Ən istedadlı, dilin bütün incəliklərinə bələd, uzun illər mütaliə təcrübəsi olan insanın nitqi belə dilin bütün potensialını özündə əks etdirə bilməz. 3.Dil ümumi, nitq isə fərdi xarakter daşıyır. Dil ictimai hadisə olduğu üçün xalqa məxsusdur, nitq isə qeyd etdiyimiz kimi, fərdi insanların danışığının cəmidir. Məsələn, “Azərbaycan xalqının dili” ifadəsi düzgün olduğu halda, “Azərbaycan xalqının nitqi” ifadəsini işlətmək doğru deyildir. 4.Nitqi dildən fərqləndirən başlıca əlamətlərdən biri odur ki, nitq yalnız şəxslər arasında baş verir. Şəxssiz nitq mümkün deyildir. Lakin dil belə deyil. Məsələn ölü dillər hazırda şəxslərarası ünsiyyətə xidmət etməsə də mövcuddurlar və biz onlar üzərində müəyyən tədqiqat işi apara bilirik. 5.Dil nitqə nisbətən sabit, nitq isə dəyişkəndir. Dilin qrammatik quruluşu uzun zaman müddətində formalaşdığı üçün möhkəm bir sistem təşkil edir və az dəyişir. Dil səviyyələri içərisində daha çox dəyişikliyə uğrayan leksik səviyyədir. Qrammatik quruluş isə əsrlər boyu sabit olaraq qalır. Müasir türk dilləri ilə onların əcdadı hesab edilən qədim türk dilinin qrammatikası arasında oxşar cəhətlər fərqlərdən qat-qat çoxdur. Nitqə gəlincə isə fərdi xarakter daşıdığından o daha dəyişkəndir. Bir insanın nitqi zamanla inkişaf edərək təkmilləşə və yaxud deformasiya oluna bilər. Nitqimizi zənginləşdirmək, daha təkmil formaya salmaq bizım əlimizdədir. Dil və nitq arasında fərqləri daha detallı şəkildə belə qruplaşdırmaq olar: Dil Nitq ümumbəşərilik millilik potensiallıq (mümkünlük) gerçəklik (realizə edilmək) ümumilik xüsusilik obyektivlik subyektivlik mücərrədlik konkretlik normalıq üslubilik neytrallıq emosionallıq ümumxalqlıq dialektlik Dil və nitqin funksiyaları arasında da müəyyən fərqlər mövcuddur. 1. Dil ünsiyyət və kommunikasiya vasitəsidir. Bu dilin ən mühüm funksiyasıdır. 2.Dil düşüncə formalaşdırma vasitəsidir, daha dəqiq desək dil təfəkkürümüzün sözlərlə ifadəsidir. 3.Dilin koqnitiv funksiya daşıyır. Dil dünyanı tanımaq, bilik toplamaq və başqa insanlara və sonrakı nəsillərə ötürmək vasitəsidir. Nitqə gəlincə, kommunikativ, emotiv (ekspressivlik), estetik (poetik) funksiyaları göstərmək olar. Bunlardan əlavə, nitq prosesində əşya, hal-hərəkət, vəziyyət, anlayışlar ümumi deyil, daha dar mənada, real vəziyyətdə adlandırılır. Bütün bunlarla yanaşı, dil və nitq biri digərinin təzahürü, biri digərini şərtləndirən anlayışlardır. Dil və nitqin qarşılıqlı münasibətləri obyektiv zərurət kimi mövcuddur. Çünki dil öz varlığını nitqdə, nitq isə mənbəyini dildə tapır. Bütün kommunikativ situasiyalar nitq prosesi ilə qurulur. Nitq prosesində üç başlıca amil mövcuddur. - danışmaq; - eşitmək; - dərk etmək. Düzgün danışmaq, yaxşı eşitmək və normal dərk etmək nitq prosesinin keyfiyyətini təmin edən əsas cəhətlərdir. Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|