N u r kasalligining ко‘ m ikka aloqad or turi kich ikroq d o zad agi n ur tasirid an
boshlanish i v a erta m u dd atlard a k o n gil aynab, qayt qilish, keyinchalik p eriferik
qon va ko'm ikda o'zgarishlar (lim fopeniya, neytropeniya, trom botsitopeniya,
anem iya) ro‘y berishi bilan nam oyon bo'lishi m u m kin. B u n d a gem orragik dia-
tez belgilari ko'zga tashlanadi,
bad an terisida, m e’d a, ichak, o p k an in g seroz va
shilliq p ardalarid a, buyrak usti bezlari, m iok ard da qon quyilgan jo ylar paydo
bo'ladi. Q on yaratish sistem asida paydo bo'lgan ch uqur o'zgarishlar u stiga in-
fektsion asoratlar, yarali-nekrotik gingivitlar, n ekrotik anginalar, pnevm on iyalar
qo'shiladi. K o'm ikda tez orad a aplaziya boshlanadi.
N ur kasalligining m eda-ichak yo'liga aloqador turi organ izm ga 50— 100 rad
do zad a n ur ta’sir etgan m ah allarda boshlanadi v a n ur d o zasi 100— 300 rad bo’lgan
hollarda tabiatan ju d a sezilarli bo'ladi. Ingichka ich ak n ur tasirig a ko'proq sez-
gir b o lganligi uchun shu ichak ayniqsa ko‘p zararlanadi. U n in g shilliq p ard asid a
shish boshlanib, yara o ch oq lari paydo bo'ladi. N ekrozlan gan jo ylar irib ketgan fi
brin m assalari, sh ilim shiq bilan qo planib turadi, b u lard a m ik roorgan izm koloni-
yalari topiladi. Ayni v aq td a leykotsitar infiltratsiya v a m itozlar bo'lm aydi.
Serebral turi o'lim bilan tugaydigan talvasalar tutish i va k o m a bosh lan ish i b i
lan ta’riflanadi, m iya to q im asi n ur tasiriga bir qad ar ch idam li bo'lgani uchun a n
cha katta — taxm inan 1500 rad do zad agi radiatsiya tasirid an bosh lan adi. B o sh
m iyada qon va likvor aylanishi izdan chiqib m iyaga sh ish keladi.
A m erika tadqiqotchilarin ing m a’lum otlariga q arag an d a, N agasak i va Xirosi-
m a shaharlarining 100 m in g n afar aholisi bom ba p o rtlag an d an keyin o'sha za-
hotiyoq halok bo'lgan. B o m b a p ortlashidan bir n ech a kun va h afta o'tganidan
keyin n ob u d bo'lgan od am larn in g o'lim iga qon yaratuvchi to'qim aning zararla
nishi, suv-elektrolitlar m uvozanatining buzilishi, hayot uchun m u h im o rgan
larga qon quyilishi u stiga qo'shilgan infeksiyalar sab ab bo'lgan. B irm un cha key
ingi davrlarda kishilarning yoshi va nurning qan ch a vaqt ta’sir etib turgan iga
qarab, rak kasalliginin g turli xillari paydo bo'lgan. O 'tkir leykozlar o n yoshgach a
bo'lgan bolalar o'rtasida, kattalarda esa 50 yoshdan o sh gan
kishilarda kuzatil-
gan. Shu bilan birga kasalliknin g yashirin davri b o lalard a 5— 10 yilni, kattalarda
10— 20 yilni tashkil etgan, ayni vaqtd a asosan o'tkir lim fotsitar leykoz, o'tkir va
surunkali m ieloid leykoz kuzatilgan. N u r tasir etgan o d am lard a 10 yildan keyin
sut bezi, qalqo n sim on bez raki, turli organlar m iyelom asi, qizilo'ngach, siydik -
tanosil sistem asi, so'lak bezlari, o'pka raki boshlangan . O n asin in g
qo rn id a nur
tasiriga u chragan bolalarda lim fotsitlar xro m o-som alari aberratsiyalari, mik-
roensefaliya paydo bo'lgan, ruhiy jih atdan rivojlanish izdan chiqqan.
X II Bob
0 ‘SM A LA R
NEOPLAZIYA VA 0 ‘SMA OLDI
JARAYONLARI
ETIOLOGIYASI VA PATOGENEZI
Kanserogenezning molekulyar
asoslari
Kimyoviy kanserogenez
Radiatsion kanserogenez
Virusli kanserogenez
0 ‘SMALARNING TUZILISHI
XAVFLI VA XAVFSIZ O'SMALARNING
XUSUSIYATLARI
O'SMA HUJAYRALARINING BIO
LOGIK XOSSALARI
O'SMALARNING ORGANIZMGA
KO'RSATADIGAN TA’SIRI
O'SM ALARNING TASNIFI
MEZENXIM AL MANBALARDAN
KELIB CHIQADIGAN O'SMALAR
BIRIKTIRUVCHI, YOG' VA SHI-
LIMSHIQ HOSIL QILUVCHI
TO'QIMALARDAN KELIB
CHIQADIGAN O'SMALAR
M USKUL TO'QIMASIDAN K E
LIB CHIQADIGAN O'SMALAR
TOG'AY H OSIL QILUVCHI
O'SMALAR
MUSHAK TO'QIMASIDAN PAYDO
BO'LADIGAN O'SMALAR
TOM IR O'SMALARI
EPITELIAL O'SMALAR
M ELANIN HOSIL QILUVCHI
TO'QIMADAN YUZAGA KELA-
DIGAN O'SMALAR
Tabiatdagi eng sirli h o disalar ju m lasiga o'sm alar kiradi. O 'sm alar biologik
h odisa bo'lib, barcha sin f va turlardagi hayvonlarda, sh un in gdek o'sim liklarda
keng tarqalgan va tasvirlangan. Lekin ular o d am d a h am m adan k o ra ko'proq
uchraydi.
X X asrda xavfli o'sm alar bilan og'rish va u lard an o'lish hollari ortib b orm oq-
daki, bu n arsa quyidagilarga bog'liq:
1) o d am lar o'rtacha u m rin in g uzayib qolgan iga (X IX
asrga n isbatan olingan-
d a o'rtacha 20 yil oshgan iga);
2) kasalliklarni od am larn in g hayotligida aniqlash ishi yaxsh ilangan iga;
3) qo'shim cha kanserogen tasirlar ko'rsatadigan ijtim oiy om illar paydo
b o lg an ig a bog'liqd ir (kim yo sanoati, atom en ergetikasin ing ken g rivojlangani,
atom va vo doro d bom balari yaratilgani va boshqalarga).
H ar qan day p atologik jarayon kabi o sm a la r h am ozlarin in g geografik
xususiyatlariga egadir. M asalan , sut bezi raki A ngliya, A Q SH , N iderlandlarda
h am m adan ko'ra ko'proq uchrasa, Yaponiyada h am m ad an kam uchraydi. C h u
nonchi, A ngliyada har 100 000 ayoldan 28 n afari sut bezi rakidan o'lsa, Y apo
niyada atigi 5 n afar kishi shu kasallikdan n obud bo'ladi. Shu bilan birga m e’da
raki Yaponiyada A Q SH dagiga q aragan d a 7 baro b ar k o p ro q uchraydi.
Jigar raki
jan u b iy A frik ad a h am m adan ko'ra ko'proq uchrab turadi. 0 ‘zbekiston uchun
q izilo n gach raki bilan o g r is h h ollarinin g k o p ro q uchrashi xarakterlidir. M ana
shu m alu m o tlarn in g ham m asi o d am badan in in g u yoki bu joyida o'sm alar pay
d o bo'lishida ekologik om illarn in g aham iyati borligidan dalolat beradi.
O 'sm alar bilan kasallan ish ho llari od am larn in g jin si v a yosh iga qarab har xil
bo'lishi h am aniqlan gan. C hunonchi, o'pka va p rostata bezi raki erkaklar ora-
sid a k o p r o q uchrasa, sut bezi raki bilan yogon ichak raki ayollar orasid a ko'proq
uchraydi, shu bilan birga o p k a raki o'lim sababi tariqasida beshinchi o'rinda tu
radi.
R ak p ayd o bo'lish hollari o d am yoshi ulg'aygan sayin ortib borad i va 55
yash ardan 75 yash argacha bo'lgan davrda, ayniqsa, erkaklarda prostata bezi
rak idan , ayollarda sut bezi rakidan о lish hollari ancha kop ayad i. B olalar orasida
o‘lim 10 foizni tash k il etadi, sh u bilan birga o'lim ga olib borad igan o'sm alarning
aso siy
turlari leykozlar, m arkaziy n erv sistem asi o'sm alari, y u m sh oq toqim alar
va su yak lar sarkom alaridir.
O 'sm alar paydo bo'lish ehtim olini oshiradigan jid d iy om illar ju m lasiga
o d am n in g kasb-kori v a od atlari ham kiradi (sh axtalarda ishlash), ovqat turi,
iqlim sharoitlari, quyosh n urlarin in g ortiqcha tasiri,
zararli odatlar, m asalan,
chekish, ichkilikni suiste’m ol qilish ) kiradi.
O 'sm alarn i o'rganadigan fan on k ologiya deb ataladi (o n k os— o'sma, logos —
fan d egan so zlard an olingan).
N E O P L A Z IY A VA 0 ‘S M A O L D I JA R A Y O N L A R I
Dostları ilə paylaş: