90
Agar labial garmoniya saqlangan turkiy tillarni ham e’tiborga oladigan bo‘lsak,
har bir affiksning bir necha palatal va labial variantlari orqali namoyon bo‘lishi
ma’lum bo‘ladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, turkiy tillarda ba’zan ana shu umumiy qonuniyatga
zid keladigan holatlar uchraydi. Ya’ni affikslarning o‘zak fonetik strukturasiga
moslashishi emas, balki o‘zakning affiks fonetik strukturasi ta’sirida o‘zgarishi
ko‘zga tashlanadi. Buning natijasida o‘zak morfemaning kombinator variantlari
maydonga keladi. Masalan,
aytib yubor – aytvor- etvor
(Toshkent shev.),
acha –
echisi
(Namangan shev.),
bola – belesi
(Nam.shev.).
Bunday hodisa singarmonizmga teskari yo‘nalishda bo‘lgan umlaut hodisasini
o‘zida aks ettirgan Namangan shevasida ko‘proq uchraydi.
2. Polisillabik so‘zlarda ma’noga ta’sir etmagan holda so‘zning shakliy
tomonini tejashga intilish tendensiyasi natijasida bo‘g‘in qisqartirish hodisasi ro‘y
beradi. Bu hodisa ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning asosan tor unliga ega bo‘lgan ikkinchi
bo‘g‘iniga tegishlidir. Masalan, o‘g‘il+im – o‘g‘lim, singil+im – singlim, qizil + ar –
qizar kabi. Natijada bir invariantning
o‘g‘il-o‘g‘l, singil-singl, qizil-qiz
singari
variantlari maydonga keladi. Bu o‘rinda qizil va qiz boshqa-boshqa invariantlarning
variantlaridek tuyulsa ham, lekin bir morfemik qurshovda o‘zaro qo‘shimcha
distributsiya munosabatidadir. Shuning uchun ular bir invariantning variantlari
hisoblanadi.
Ba’zan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inining ham qisqarishi hollari
uchraydi. Lekin bu qisqarish morfemaning faqat shakliga daxldor bo‘lib, shu
morfemaning shakliy variantlarini vujudga keltiradi. Masalan,
olib bor – obbor –
obor
(And.shev.),
olib ber – obber – ober
(Toshk.shev.),
olib kel – opkel – obke
(Toshk.,And.shev.).
Turkiy tillarda uchraydigan o‘zak morfemadagi bunday o‘zgarish ko‘pchilik
turkologlarning diqqatini tortgan. Xususan, turkman tilidagi xuddi shunday (
Dostları ilə paylaş: