S. K. Ganiyev, M. M. Karimov, K. A. Tashev

о
va foydala­
nish huquqlari to‘plami ko‘rinishida ifodalanadi. Obyektlar to‘plami 
subyektlar to‘plamini o‘z ichiga oladi 
s c o
va foydalanishning faqat 
ikkita xili 
read (o ‘qish), write (yozish)
ko‘riladi. Ammo ushbu mo­
del qo‘shimcha huquqlami (masalan, axborotni qo‘shish, dastumi 
bajarish va h.) kiritish bilan kengaytirilishi mumkin bo‘lsa-da, ular 
bazaviy (o‘qish va yozish) huquqlar orqali akslantiriladi. Foydala-
64

---

nishni moslanuvchan boshqarishni ta’minlashga imkon bermay- 
digan bunday qat’iy yondashishning ishlatilishi mandatli modelda 
subyektning obyekt ustida bajariladigan amal nazoratlanmasligi, 
balki axborot oqimi nazoratlanishi bilan izohlanadi. Axborot oqimi 
faqat ikki xil bo‘lishi mumkin: subyektdan obyektga (yozish) va 
obyektdan subyektga (o‘qish).
Nazorat savollari:
1. Bella-LaPadulaning mandatli modelini tushuntirib bering.
2. Xarrison-Ruzzo-Ulmanning diskretsion modeli va Bella- 
LaPadulaning mandatli modellarining o‘zaro farqi.
3. Mandatli model asosida foydalanishni nazoratlashda qo‘lla- 
niladigan asosiy qoidalami tushuntirib bering.
4.3. Xavfsizlikning rolli modeli
Rolli model xavfsizlik siyosatining mutlaqo o‘zgacha xili hi- 
soblanidiki, bu siyosat diskretsion modelga xos foydalanishni bosh- 
qarishdagi moslanuvchanlik bilan mandatli modelga xos foydala­
nishni nazoratlash qoidalarining qat’iyligi orasidagi murosaga 
asoslangan.
Rolli modelda “subyekt” tushunchasi “foydalanuvchi” va “rol” 
tushunchalari bilan almashtiriladi. Foydalanuvchi - tizim bilan 
ishlovchi va ma’lum xizmat vazifalarini bajaruvchi odam. Rol -
tizimda faol ishtirok etuvchi abstrakt tushuncha bo‘lib, u bilan 
ma’lum faoliyatni amalga oshirish uchun zarur vakolatlarining 
chegaralangan, mantiqiy bog‘liq to‘plami bog‘langan.
Rol siyosati keng tarqalgan, chunki bu siyosat boshqa qat’iy va 
rasmiy siyosatlardan farqli o‘laroq real hayotga juda yaqin. Haqi- 
qatan, tizimda ishlovchi foydalanuvchilar shaxsiy ismidan harakat 
qilmay, ma’lum xizmat vazifalarini amalga oshiradi, ya’ni o‘zla- 
rining shaxsi bilan bog'liq boimagan qandaydir rollami bajaradi.
Shu sababli foydalanishni boshqarish va vakolatlami berish 
real foydalanuvchilarga emas, balki axborot ishlashning ma’lum 
jarayonlari qatnashchilarini ifodalovchi abstrakt rollarga berish 
mantiqqa to‘g‘ri keladi. Xavfsizlik siyosatiga bunday yondashish
65

---

tatbiqiy axborot jarayon qatnashchilari orasida vazifa va vakolatla- 
rining bo‘linishini hisobga olishga imkon beradi, chunki rolli siyosat 
nuqtayi nazaridan axborotdan foydalanishni amalga oshiruvchi foy- 
dalanuvchining shaxsi emas, balki unga xizmat vazifasini o‘tashga 
qanday vakolatlar zarurligi ahamiyatlidir. Masalan, axborotni ish­
lovchi real tizimda tizim ma’muri, ma’lumotlar bazasi menedjeri va 
oddiy foydalanuvchilar ishlashi mumkin.
Bunday vaziyatda rolli siyosat vakolatlami ulaming xizmat 
vazifalarga mos holda taqsimlashga imkon beradi: ma’mur roliga 
unga tizim ishini nazoratlashga va tizim konfiguratsiyasini boshqa- 
rishga imkon beruvchi maxsus vakolatlar beriladi, ma’lumotlar ba- 
zasining menedjeri ma’lumotlar bazasi serverini boshqarishni amal­
ga oshirishga imkon beradi, oddiy foydalanuvchilaming huquqi esa 
tatbiqiy dasturlami ishga tushirish imkonini beruvchi minimum or­
qali chegaralanadi. Undan tashqari, tizimda rollar soni real foyda­
lanuvchilar soniga mos kelmasligi mumkin - bitta foydalanuvchi, 
agar unga turli vakolatlami talab qiluvchi turli vazifalar yuklangan 
bo‘lsa, bir nechta rolni (ketma-ket yoki parallel) bajarishi mumkin, 
bir nechta foydalanuvchilar bir xil ishni bajarsa, ular bir xil roldan 
foydalanishlari mumkin.
Rolli siyosat ishlatilganida foydalanishni boshqarish ikki bos- 
qichda amalga oshiriladi: birinchi bosqichda har bir rol uchun 
obyektdan foydalanish huquqlari to‘plamidan iborat vakolatlar to‘p- 
lami ko‘rsatiladi, ikkinchi bosqichda har bir foydalanuvchiga uning 
qo‘lidan keladigan rollar ro‘yxati tayinlanadi. Rollarga vakolatlar 
eng kichik imtiyoz prinsipida tayinlanadi, ya’ni har bir foydala­
nuvchi o‘zining ishini bajarish uchun faqat minimal zarur vakolatlar 
to‘plamiga ega bo‘lishi shart.
Rolli model tizimni quyidagi to‘plamlar ko‘rinishida tavsif­
laydi (4.1-rasmga qaralsin):
66

---

4.1-rasm. Foydalanishni boshqarishning rolli modeli.
и -
foydalanuvchilar to‘plami;
R
- rollar to‘plami;
p
- obyektdan foydalanish vakolatlari to‘plami (masalan, foy­
dalanish huquqlari matritsasi ko‘rinishida);
s -
foydalanuvchilami tizim bilan ishlash seanslari to‘plami. 
Yuqorida sanab o‘tilgan to‘plamlar uchun quyidagi muno- 
sabatlar belgilanadi:
pa
s 
p x r
-
har bir rolga unga berilgan vakolatlami tayinlab, va­
kolatlar to'plamini rollar to‘plamiga akslantiriladi;
va
e 
v x r
.
har bir foydalanuvchi uchun uning qo‘lidan kela- 
digan rollar naborini aniqlab, foydalanuvchilar to‘plamini rollar 
to‘plamiga akslantiradi.
Xavfsizlikning rolli siyosatida foydalanishni boshqarish qoi- 
dalari quyidagi funksiyalar orqali aniqlanadi:
user-.s u
- har bir seans 
s
uchun ushbu funksiya foydalanuv- 
chini aniqlaydi, bu foydalanuvchi tizim bilan ushbu seansni amalga 
oshiradi: 
ussr
Ы = “ ;
roies-.s -* p m -
har bir seans 
s
uchun ushbu funksiya я to‘p- 
lamdan rollar to‘plamini aniqlaydi, bu rollardan foydalanuvchi bir 
vaqtda foydalanishi mumkin: 
™ies
(s) = {rtt Kusercsii.no e 
ua
\
.
67

---

permissions-.s
-
p
 
-
har bir seans 
s
uchun ushbu funksiya ushbu 
seansga joiz vakolatlar to‘plamini beradi, bu to‘plam ushbu seansda 
joriy etilgan barcha rollar vakolatlarining majmui sifatida aniq-
lanadi: