O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi м. T. Asqarova

4.5. Iste’mol tovarlar turlarini kengaytirish asosida endogen iqtisodiy о‘sish 
modeli 
Vertikal innovatsiyaning iqtisodiy о‘sishga ta’siri quyidagicha ifodalash 
mumkin:yangi kashfiyotlar oldingi texnologiya va mahsulotlarning eskirishiga 
yoki umuman iste’moldan chiqib ketishigacha olib keladi. Ushbu holatlar 
natijasida ijobiy va normativ oqibatlarga olib keladi. 
Ijobiy oqibatlar deganda hozirgi va kelajakdagi tadqiqotlar о‘rtasidagi 
bog‘liqligi, buning natijasida kelajakda muvofiqlashgan barqaror va siklli о‘sishga 
olib kelishi nazarda tutiladi. 
Hozirgi innovatsiya kelajakda tadqiqot va ishlanmalar uchun ijobiy ta’sir 
kо‘rsatgani bilan, ular ayni paytdagi ishlab chiqarishga salbiy ta’sir kо‘rsatadi. 

---

50 
Biznesning qisqarish samarasini yaratib, natijada erkin bozor sharoitida о‘sish 
ortiqchaligi sharoitini yaratadi. 
Ushbu holatlarni modellashtirishda Pol Romer iqtisodiy о‘sish modelidan 
foydalanamiz. Modelda kapital yig‘ilishi mutloq deb olinadi. Aholi (L) doimiy va 
u mehnat taklifiga teng. Har bir individ ma’lum vaqt oralig‘idagi tanlovi 
quyidagicha ifodalaniladi: 






d
e
y
y
u
r
)
(
(1)
 
Bu yerda, 
r
– iste’molchining ma’lum vaqt oralig‘ida tanlovi normasi 
(subyektiv diskon stavka), bu esa foiz stavkaga teng. 
Iste’molchi yutug‘i oraliq ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan (
x
) 
mahsulotlarga bog‘liq va u quyidagicha ifodalaniladi: 

Ax
y

bu yerda, 
1
0



(2) 
Oraliq mahsulotlar yaratilishi eskilarni ishlatmaslikka va A parametrning 
doimiy 
1


martaga oshishiga olib keladi. 
t
t
A
A

0

, 
,....
3
,
2
,
1
,
0

t
, (3)
 
Bu yerda 
0
A
boshlang‘ich daraja. Oraliq mahsulot chiziqli texnologiya 
asosida ishlab chiqariladi 
F
L
x

. Mehnat ishlab chiqarish yoki tadqiqot (
n
) olib 
borish uchun foydalaniladi: 
n
x
n
L
L
F




(4) 
Innovatsiya, tadqiqotda mehnat miqdori Puasson taqsimoti holati yuzaga 
keladi 
n

, bu yerda, 

- tadqiqot texnologiyasining samaradorligi, 
0


. 
Innovatsiyada muvofaqiyat qozongan firma boshqa innovatsiya yaratilmagunga 
qadar oraliq mahsulot ishlab chiqarishda monopol bо‘lib qoladi. Bu yerda tadqiqot 
faoliyatining A parametrga ijobiy tasiri namoyon bо‘ladi. YA’ni: bozordagi 
monopolligi, mahsulotlarni omborda qolmasligi, eng asosiysi keyingi yangilik 
yaratish uchun daromadlarning yо‘naltirilganligi sababli. Lekin innovatsiyaning 
salbiy oqibatlari ham mavjud, bu esa “biznes qisqarish effekti”, bu holda 
monopolist eskirgan oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchilarni yо‘q qiladi. 

---

51 
Tadqiqot sektorida mehnat hajmi 
1


t
t
V
w

tenglik asosida aniqlanadi (
t –
innovatsiya tartib raqami (yoki innovatsiya oralig‘i), 
t
w
- ish haqqi, 
1

t
V
- t+1 
innovatsiyadan kutilayotgan daromad). Tenglikning chap tomoni bir soat qiymati, 
о‘ng tomoni tadqiqotga ketadigan vaqt qiymati ifodalangan. Kutilayotgan 
innovatsiyadan daromad quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1



















t
t
t
t
t
t
t
t
V
n
rV
n
V
n
r





(5) 
Bu yerda, 
1
1

t
n

- yangilikdan olinadigan daromadning olinish muddati 
ehtimoli. Tenglikdan kо‘rinib turibdiki, t+1 litsenziyadan bir birlik vaqt intervalida 
monopolistning (t+1) chi vaqtda 
1

t

daromadidan kapitalning qiymatisizlanishini 
ayirmasiga teng. Qadrsizlanish 
1

t
n

kattalik kattalashgan sari oshib boradi. 
1

t
V
bu 
aktivlarning 
1

t

daromad keltiradigan sof qiymati. Eski aktivlarning qadrsizlanishi 
ehtimoligi 
1

t
n

ga teng.
Yuqoridagtlardan kelib chiqib innovatsiyaning qiymati quyidagicha 
aniqlanadi: 
1
1
1





t
t
t
n
r
V


(6) 
Modelda daromad oqimi (
t

) va ishchi kuchiga bо‘lgan talab (
t
x
) dan 
tashqari barcha omillarni model о‘zida qamrab oladi. Ikkalasi ham t innovatsiyani 
ishlab chiqish uchun oraliq mahsulot daromadini maksimallashtirishga xizmat 
qiladi. Bu holda, daromad innovator, vositachi yoki innovatsiya uchun patent sotib 
olgan ishlab chiqaruvchiniki bо‘lshi mumkin. Istalgan holda innovator barcha 
monopol daromadlarni о‘zining innovatsiyasi orqali uning umr davomida (
t
V
) 
о‘zida mujassamlashtirish imkoni mavjud bо‘ladi. 
Innovator о‘z foydasini maksimallashtirishga intiladi va bu innovatsiyani 
yaratish uchun ketadigan mehnat hajmi va innovatsiyaning yakuniy mahsulotga 
bо‘lgan talabni maksimallashtirishga intiladi. Ushbu jarayonda innovator (t) 
daromadi va mehnatga bо‘lgan talabi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 

---

52 


x
w
x
x
p
t
t
t
t


)
(
max

(7)
 
Bu yerda 
w
– ish haqqi, p(x) – x oraliq mahsulotni yakuniy mahsulot ishlab 
chiqaruvchisiga innovatorning sotish narxi. Bu yerda yakuniy mahsulot sektori 
tо‘liq raqobat muhiti sharoiti deb olinadi. Shuning uchun sektorning mahsulot 
narxi oraliq mahsulotga cheklangan moyilligiga teng deb olinadi: 
1
)
(




x
A
x
p
t
t
(8) 
Talab va daromadning maksimallashtirish sharti quyidagi tenglik kо‘rinishga 
keltiriladi: 
















1
1
2
max
arg
t
t
t
t
x
t
A
w
x
w
x
A
x
(9)
 


t
t
t
t
x
w
wx
x
A





 



1
1




(10) 
Model quyidagi shartlar asosida to‘zilgan: 
-
Sektorlar о‘rtasida mehnat taqsimoti erkin amalga oshiriladi: 
1
1
)
(
~




t
t
t
n
r
w





(11) 
-
Mehnat bozori muvozanat holatda: 
)
(
~
t
t
x
n
L



(12) 
Bu yerda 
x=
)
(
~
t
x

ishlab chiqarishda mehnatga bо‘lgan talab, ish haqqi 
kamayuvchi funksiyasi.